\"Các ông muốn cuốn tiểu thuyết cứ là tiểu thuyết. Tôi và các nhà văn có cùng chí hướng như tôi, muốn tiểu thuyết là thực sự ở đời (...) Các ông muốn theo tiểu thuyết tuỳ thời, chỉ nói cái thiên hạ thích nghe, nhất là sự giả dối. Chúng tôi chỉ muốn nói cái gì đúng sự thực, thành ra nguy hiểm, vì sự thực mất lòng\". Với quan niệm ngòi bút phải hướng về cuộc đời và viết vì cuộc đời, những tác phẩm của ông đều tố cáo, vạch trần những vấn đề nhức nhối trong xã hội, dùng ngòi bút của mình để phơi bày góc khuất với giọng văn trào phúng sắc bén, và cũng dùng ngòi bút của mình, để gợi dậy những giá trị chân - thiện - mĩ trong lòng người đọc. Cạm bẫy người cũng là một tác phẩm như thế. Thuộc thể loại phóng sự, tác phẩm mang đến những nét bút chân thực của xã hội đỏ đen, nơi lương tri và đạo đức bị biến chất, và con người ta phải chật vật với thói ham mê cờ bạc của mình

1. Tác giả

Vũ Trọng Phụng (1912 – 1939) là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng của văn học Việt Nam vào thời kì đổi mới. Tuy thời gian cầm bút rất ngắn ngủi, với tác phẩm đầu tiên là truyện ngắn Chống nạng lên đường đăng trên Ngọ báo vào năm 1930, ông đã để lại một kho tác phẩm đáng kinh ngạc: hơn 30 truyện ngắn, 9 tập tiểu thuyết, 9 tập phóng sự, 7 vở kịch, cùng một bản dịch vở kịch từ tiếng Pháp, một số bài viết phê bình, tranh luận văn học và hàng trăm bài báo viết về các vấn đề chính trị, xã hội, văn hóa. Một số trích đoạn tác phẩm của ông trong các tác phẩm Số đỏ và Giông Tố đã được đưa vào sách giáo khoa môn Ngữ văn của Việt Nam.
Nổi tiếng với giọng văn trào phúng châm biếm xã hội của mình, một số người đã so sánh ông như Balzac của Việt Nam. Trong tác phẩm của ông, những góc khuất thối nát, những vấn đề tồn đọng trong xã hội cũ được đưa ra ánh sáng, phản ánh chân thực và đồng thời lên án, tố cáo những lối sống, con người hoen ố, rỉ sét của thời đại. Tuy nhiên, cũng vì phong cách \"tả chân\" và yếu tố tình dục trong tác phẩm mà khi sinh thời ông đã bị chính quyền bảo hộ Pháp tại Hà Nội gọi ra tòa vì \"tội tổn thương phong hóa\" (outrage aux bonnes moeurs). Về sau này, tác phẩm của ông lại bị cấm in, cấm đọc vì là \"tác phẩm suy đồi\" tại miền Bắc Việt Nam từ 1954 và cả nước từ ngày 30/4/1975 cho đến tận cuối những năm 1980 mới được chính quyền cho lưu hành.

Cạm bẫy người là một phóng sự ngắn trong tuyển tập những phóng sự của Vũ Trọng Phụng. Tác phẩm là hành trình nhà văn đi sâu vào những sòng bạc, gặp những kẻ “bắt mòng” khét tiếng và tường tận rõ những chiêu thức, mánh khóe của kĩ nghệ bắt mòng. Ở đó, vấn nạn đỏ đen, lừa gạt, và cuộc dạo chơi nhân tính của con người được miêu tả chi tiết, rõ ràng, đã tái hiện và khắc họa một thời kì nơi xã hội con người tham lam, lạc lối, đam mê những trò cờ bạc may rủi đến mức sa sút, bần cùng.

2. Tác phẩm

2.1 Tóm tắt tác phẩm

Cạm bẫy người là phóng sự theo chân nhân vật “tôi” thâm nhập vào những sòng bạc, thấu tỏ những mánh khóe bạc bịp trong trò đỏ đen và gặp ngỡ những kẻ con mòng và kẻ chuyên đi bắt mòng như Ông ấm B, Vũ, Vân,…. Ở đó, ta được dịp chứng kiến những trò lừa gạt cờ bạc, cũng như những câu chuyện của những con người trên sòng bạc. Dưới ngòi bút ấy, một xã hội suy đồi về đạo đức và tha hóa hiện ra, nơi ngươi lừa ta gạt, thói ham mê cờ bạc trở thành một vấn nạn, một chuyện nhan nhản xảy ra thường ngày. Càng đi sâu tìm hiểu, ta lại càng thấu tỏ những thay đổi, thoái hóa trong không chỉ đạo đức nhân phẩm, mà còn gây ra những hậu quả, hệ lụy khôn lường đến toàn xã hội. 

2.2 Khi bạc bịp là một kỹ nghệ

Ở Cạm bẫy người, những mánh khóe lừa gạt, gian lận trong trò chơi đỏ đen không được miêu tả như những điều xấu xa, đáng lên án, mà ngược lại, là một “kỹ nghệ” tinh vi, tinh xảo, đáng học hỏi, còn công việc chế tạo những món nghề bạc bịp ấy, được gọi bằng danh xưng mỹ miều là “Chế tạo khí giới”, bởi nhờ thứ ấy, việc ấy, mà họ kiếm được biết bao nhiêu là tiền, là của. Ông ấm B – kẻ đứng đầu lão luyện của đường dây bạc bịp, có không biết bao nhiêu trò, bao nhiêu mánh khóe. Những ngón nghề ấy cũng mang những cái tên rất kêu, nào là đòn Vân Nam, nào là Bập đánh giác, đòn bàn, đòn bát lò xo,….được gọi là “ một công trình về khoa học” bởi lẽ những mánh khóe ấy đều được cất công tỉ mỉ nghiên cứu, cốt để bịp bợm, lừa gạt những con mòng rích trên sòng bài mà thôi. Thậm chí, những ngón nghề ấy còn được viết ra, biên thành sách, tựa những lối đánh oai hùng bệ vệ để lưu giữ, truyền đời cho con cháu sau này một cách vẻ vang. Vũ Trọng Phụng quả thực là một bậc thầy về ngôn từ châm biếm trào phúng. Những khung cảnh, lối đánh được miêu tả, khắc họa đầy sống động, chân thực bằng những ngôn từ đầy tinh tế, đẹp đẽ, tựa như đó không phải là một cuộc lừa gạt, vây bắt những con mòng của kẻ đi săn mòng, mà là một cuộc hành quân của một vị tướng lĩnh uy dũng, tài trí, đưa ra chiến lược đánh đầy tài tình nhằm bắt sống, bắt trọn những kẻ địch. Đó là sự phối hợp của cả đoàn quân, của sự gan dạ, và cả những lắt léo

“ Sách vật lí học dạy ta rằng: bất cứ vật gì, cái trọng lực trung tâm đem kéo nó xuống dưới thì không bao giờ đổ được. Thuỷ ngân là vật vừa nặng vừa lỏng, dùng được vào việc này. Quân xúc xắc kia, nếu ta để nó quay cuồng tự ý, có thể nó làm ta mất nghiệp được. Ta phải bắt nó lật tuỳ theo ý muốn của ta. Thì ta đổ thuỷ ngân vào ruột nó chứ có khó gì?\"

“— Ta thắng trận này là lần thứ nhất trong cái chiến kỉ “Hoa Việt chiến tranh”

Quả thật nếu không đi vào trang văn của tác giả, có lẽ ta cũng không thể ngờ lại có hàng trăm, hàng vạn cách gian lận, bịp bợm ở những trò tài bàn, tổ tôm như vậy. Như ông Mỹ Bối từng tự nhận bản thân là “ người mà khối óc là một tủ sách chứa những ý nghĩ tinh ma”, luôn liên tục cho ra những lối bịp mới càng lúc càng tinh vi, khó phát hiện, để săn mòng cho dễ, cho tiện. Ôi chao, phải chi khối óc ấy được dùng vào đúng sự, đúng việc thì hẳn đã tạo ra biết bao giá trị tốt đẹp, song, ở xã hội \"nạn kinh tế ảnh hưởng, bạc bịp là “kỹ nghệ” đáng giá nhường ấy, những trù tính, chiến thuật cũng chỉ dùng cho sòng bạc, cho ngón nghề mà thôi.

2.3 Khi những góc khuất trong lương tri được phơi bày

Ở trang văn của Vũ Trọng Phụng, ta thường được trải nghiệm những chuyến tàu lương tri của con người, ở đó, là những vấn đề về đạo đức, những sự tha hóa trong lối sống được mang lên, miêu tả, dưới một góc nhìn đầy châm biếm và sâu cay. Cạm bẫy người cũng vậy, ở một xã hội cờ bạc tổ tôm diễn ra nhan nhản, những trò bịp bợm được coi như điều bình thường, thì những suy đồi về đạo đức của con người khi đứng trước ván cờ đỏ đen ấy cũng là điều dễ hiểu.

Nhân vật anh Vân – con ông Phán giàu có nhất vùng, vì muốn có tiền nuôi mẻng, hẹn hò với nàng mà coi “ông thân tôi là mòng” để rồi dẫn bịp đến bắt mòng hòng chia hương hỏa. Cái lý của hắn ta rất hay, rất thuyết phục

“ ông cụ đưa tiền cho mình tiêu thì tỏ ý xót xa mà đến khi ngồi vào đám bạc, hết trăm này đến chục khác chẳng lấy làm tiếc, anh bảo thế thì còn gì ức cho mình hơn?”

Nhưng đúng như quy luật xoay vòng trên bàn cờ tổ tôm, hóa ra anh Vân ngỡ mình cao tay, cơ trí, cũng chỉ là một người bị những mánh khóe lừa gạt, bịp bợm, chính vì sa đà vào cái dục vọng của những mẻng xinh đẹp, từ một tay dắt bịp về thịt cha mình, giờ đây, anh cũng trở thành một mòng bị người ta lừa sạch trên sòng bạc

“— Đó cũng là do cái luật thừa trừ của tạo vật. Anh còn nỡ thịt cả ông cụ để lấy tiền nuôi gái thì gái nó rất có thể thịt anh là nhân tình để lấy tiền nuôi thân…”

Để rồi đến cuối cùng, Vân cũng trở thành một tay săn mòng mang theo kĩ nghệ bạc bịp ấy, những giáo dục, ăn học, thậm chí cái bằng cao đẳng thương mại mà anh từng nhận được đã biến mất không còn dấu vết. Thói cờ bạc biến anh từ một “cậu ấm” trở thành một người giả dối, học thói lừa gạt để đến sòng bạc tìm niềm vui, đối với anh, bịp giờ đây đã là một nghề, một ngón đòn mà anh thuộc lòng, nắm kĩ

“— Tôi lấy làm tiếc cho cái công trình ăn học của anh. Tôi tiếc thay, thương thay cho cả cái bằng Cao đẳng Thương mại…

— Chú nói dốt lắm! Thế nghề b… không phải là Thương mại thì là gì?”

Còn anh Vũ, là một tay bịp nhưng lại vì nghĩa cử cao đẹp vì mua thuốc cho mẹ. Anh ta là điển hình cho kẻ vừa đáng thương vừa đáng giận. Vì để kiếm tiền mua thuốc cho me, anh nỡ lòng bịp tiền mua thuốc cho con đang ốm nặng của gã ham cờ bạc kia.

”Tuy vậy, tôi cũng còn may chỉ phải cờ gian bạc lận thôi, chứ giá phải trộm, cướp, giết người mới có cách nuôi sống mẹ tôi, có lẽ tôi cũng đến phải làm cả!”

“— Anh có hối hận vì chúng mình đã cướp tiền thuốc của con giai người, đem về tiêu xa xỉ và săn sóc cho người nhà mình không? Thì ra anh Vũ đã hiểu được tôi rồi. Vì anh không tỏ ý giận chút nào, chỉ thản nhiên vặn lại tôi: — Thế ngộ chúng mình đã thua nó?”

Ở những sòng bạc ấy, là bức tranh đủ hạng người trong xã hội chung nhau những lá bài, những bầu tổ tôm với nhau. Giàu nghèo, sang hèn, ai cũng dính vào thói đam mê cờ bạc, lại cũng vì thói ấy mới sinh ra những tay “săn mòng” lão luyện, khi mà đỏ đen không còn nằm ở sự trời, mà nằm trong tay kẻ khác.

“Ôi, đám bạc! Đám bạc! Còn cảnh tượng nào đáng cho người ta chúc tụng hơn đám bạc! Trong cái đám người “tứ xứ” ấy, ta thường thấy có cả ông tai to mặt nhớn “bỏ quên” ở nhà cái giọng phong lưu, phệnh phạo, quát thét, để húc nhau với bọn vẫn mang tiếng hạ lưu một cách loã lồ; ta thường thấy những cô, những bà đài các ra phết, ngồi kề đùi, len vế lẫn lộn với bọn người mà…, nếu ở ngoài đám bạc, dễ thường các bà chỉ liệt vào hàng đầy tớ hoặc cu li. Những nhà xã hội học đâu? Những ông tha thiết thường đời đâu? Sao không cầu đến Thần Đỏ Đen?”

Để rồi con mòng trở thành kẻ săn mòng, kẻ săn mòng hóa ra cũng chỉ là một con mòng khác bị bịp bởi những kẻ cao tay hơn, một vòng lẩn quẩn cứ thế tiếp diễn. Khắp xã hội chỉ toàn những kẻ đeo mặt nạn xảo trá, khoác trên mình dáng vẻ bệ vệ oai phong, mà đi bắt mòng, lừa bạc của người khác

“Thời buổi này, người ta có hàng trăm, hàng nghìn chiếc mặt nạ để đeo vào rồi tha hồ mà “kinh tế”, sự cùng thua bạc với mình kia chỉ là một khoé rất khôn ngoan phụ thuộc vào việc xếp cảnh, biết đâu!…”

2.4 Khi cờ bạc để lại hậu quả khôn lường

Cạm Bẫy Người của Vũ Trọng Phụng sở dĩ vẫn còn nguyên giá trị đến tận bây giờ không chỉ bởi lối viết phô bày hiện thực và miêu tả chi tiết những mánh khóe bạc bịp, mà còn bởi ở đó, ta thấy được những hệ quả khôn lường, những tác hại của thói đỏ đen gây ra, cảnh tỉnh cho con người ta đến mãi sau này. Đó là những kẻ như ông chú Bác An, mang tiền đi tìm cây sâm cho đứa con trai bị bệnh thập tử nhất sinh, ấy vậy mà chầu chực ở lại để đánh xì, nướng bạc, rồi lại bị cháu ruột “thịt” sạch không còn lấy một đồng

“Thôi, chẳng qua là số nó chết, nó có vô phúc thì mới sinh vào làm con lão ta!”

Đó còn là “ông chú” của nhân vật tôi, ham mê cờ bạc, là “con bò vắt sữa” cho ông ấm B, đổ hết tiền bạc, tài sản vào những sòng bạc ấy, để rồi lúc nào cũng lâm vào cảnh nghèo khó, túng quẫn, mà dân làng B vẫn hay gọi ông là “lột áo người sống, bán áo người chết” cốt có tiền chơi tiếp, gỡ gạc

Đó là còn là anh Vân, anh chàng có hiếu dắt “bịp” về lừa tiền ông cụ thân sinh của mình, sau này cũng trở thành một con mòng bị kẻ khác bịp mà chẳng hay

Cờ bạc có thứ sức mạnh vô hình to lớn, nó khiến những kẻ tham lam cuốn vào vòng xoáy “gỡ gạc” để rồi cuối cùng, trở thành “con bò vắt sữa” cho những tay săn lão luyện, hủy hoại gia đình, tài sản, thậm chí là nhân phẩm, đạo đức của bản thân vì nó

“Cái công dụng của sự sấp, ngửa kia lại còn to tát đến nỗi tuỳ nó, người ta phải bán nhà, cầm ruộng, hoặc là được tậu ruộng, cầm nhà thì tìm cách sai khiến được đồng tiền cho tuỳ theo ý muốn, khó đến thế nào nghĩ cũng phải ra.”

\"Tôi đã thua vì đỏ đen, tôi lại còn thua vì bịp nữa! Tôi đã phải xa gia đình vì phá tan cơ nghiệp, tôi đã khốn khổ, ê trệ – ê trệ nhiều phen lắm, hai ông ạ\"

3. Cảm nhận cá nhân

3.1 Giá trị hình thức

Là một bậc thầy của ngôn ngữ trào phúng và thể loại phóng sự châm biếm, văn chương được sử dụng trong tác phẩm quả thực mang đến cho người đọc một chặng đường đi đến xứ sở phong phú của ngôn từ, nơi mà những từ ngữ chuẩn mực, đa dạng được sử dụng một cách tài tình hợp lý, để rồi ta phải gật gù tấm tắc trước thứ ngôn ngữ như ngà như ngọc mà thâm sâu, sắc bén trong trang viết. Viết ở thể loại phóng sự, Vũ Trọng Phụng đã mang nghề nhà báo đến ngần hơn với người đọc bởi thứ văn diệu kì ấy. Những từ ngữ như mòng, mẻng, xiếc, uých,…được sử dụng trong trò đánh bạc cũng được tác giả tái hiện toàn bộ. Chỉ có những nhà văn, nhà báo từng chân chính dấn thân, lăn lộn vào chốn sòng bạc đỏ đen ấy, để quan sát, suy ngẫm, mới có thể viết ra một cách tự nhiên và chân thực đến như vậy.

3.2 Giá trị nội dung

Cạm bẫy người là một phóng sự mang đậm phong cách văn chương và cái tâm viết văn của người làm nhà thơ, nhà báo Vũ Trọng Phụng. Không ngần ngại nguy hiểm, không sợ dấn thân vào những sòng bạc, bẫy người ghê sợ, tác giả đã mang đến cho người đọc những mánh khóe, những trò bịp bợm, và những thủ đoạn đằng sau những cuộc chơi tổ tôm, tài bàn đen đỏ may rủi ấy. cũng chính vì thế, hiện thực trên trang văn được hiện lên rõ nét, về một thời kì “nạn kinh tế” diễn ra, và con người ta vẫn ham mê cờ bạc không biết điểm dừng. Ở đó, ta thấy được sức mạnh của trò chơi cờ bạc, những đồng úp ngửa ấy vậy mà lại chi phối, hủy hoại cả một cuộc đời con người, thậm chí là xã hội. Những con mọt của thời đại cũng vì thế xuất hiện, mang theo mánh khóe tinh vi, khôn tưởng, để rồi lừa gạt, mà bịp, mà thịt những kẻ tham lam ham mê cờ bạc ấy. Đạo đức, nhân tính, tình cảm con người dần bị bóp méo, biến dạng trước quân bài, xúc xắc nơi sòng bạc. Người ta sẵn sàng bỏ đi lương tâm, đạo đức chỉ vì cái thú vui thỏa nhất thời mà chúng mang lại. Qua đó, tác giả đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh trước những sự vui thú mà cờ bạc mang lại, đồng lời còn nhắc nhở người đọc trước những chiêu trò, mánh khóe lừa gạt, gian dối của những tay “bịp” chuyên đi săn những con mòng. Mùa đi săn được vụ cũng là lúc hàng trăm gia đình tán gia bại sản, chính vì vậy cần phải cẩn thận với những thủ đoạn đầy đáng sợ, hiểm nguy ấy.

Vũ Trọng Phụng đã mang đến một phóng sự có đầy đủ giá trị hiện thực và giá trị nhận thức và cả thẩm mỹ đến với người đọc, chính vì vậy mà dẫu đã trải qua nhiều năm, tác phẩm vẫn giữ nguyên trong mình của nó những giá trị tốt đẹp mà nhà văn muốn truyền tải.