Dế mèn phiêu lưu ký đã trở thành tuổi thơ của biết bao đứa trẻ, cả những người lớn. Hơn 70 trôi qua, cuốn sách vẫn cứ mang trong mình sức sống mãnh liệt dù chỉ là những nhân vật bình thường, cốt truyện đơn giản nhưng lại chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc. Tôi tin chắc rằng dù có là 10 năm, 20 năm hay dù có bao nhiêu năm đi chăng nữa thì khi nhắc đến những quyển sách gối đầu giường thì ai cũng sẽ nhắc đến Dế mèn phiêu lưu ký với tất cả lòng yêu thương mà mình có.

I/ Tác giả, tác phẩm

Tô Hoài tên thật là Nguyễn Sen, sinh ngày 27-9-1920 tại làng Nghĩa Đô, Từ Liêm thuộc phủ Hoài Đức xưa, nay là phường Nghĩa Đô, Hà Nội. Tô Hoài xuất hiện ở giai đoạn cuối của thời kỳ 1930-1945 nhưng đã sớm khẳng định được vị trí của mình bằng một loạt tác phẩm độc đáo, đặc sắc, như Dế mèn phiêu lưu ký (1941), Quê người (1941), O chuột (1942), Trăng thề (1943),...  Tô Hoài cũng đã từng bộc bạch việc mình bén duyên với nghề viết: “Tôi vào nghề văn có trong ngoài ba năm trước Cách mạng Tháng Tám, 1945 mà tôi viết như chạy thi được năm truyện dài, truyện vừa, ba tập truyện ngắn, còn truyện thiếu nhi như Dế mèn thì mấy chục truyện, cái in, cái chưa in, vương vãi lung tung tôi không nhớ hết. Cũng chẳng có gì lạ. Viết để kiếm miếng sống lúc ấy tất phải cuốc khỏe như vậy đấy.” Trong những năm cách mạng tháng 8 nổ ra, cây bút Tô Hoài vẫn miệt mài cống hiến cho nền văn học, cho ra đời những tác phẩm có thể nói là đặc sắc nhất trong nền văn học cách mạng thời kì kháng chiến chống Pháp. Với Dế mèn phiêu lưu kí, một bộ truyện không xa lạ gì với mỗi bạn đọc, đặc biệt là đã quá quen với nhà văn Tô Hoài.

Cuốn sách được viết những năm trước cách mạng. Những ngày đầu tác phẩm có tên là Con Dế Mèn phát hành năm 1941. Năm 1955, Tô Hoài viết thêm 7 chương cuối của truyện và gộp 2 chuyện vào với nhau, lấy tên Dế Mèn phiêu lưu ký như ngày nay.

Dế mèn phiêu lưu ký gồm có 10 chương, xoay quanh cuộc phiêu lưu kỳ thú của chú Dế Mèn. Qua những trải nghiệm đó, Dế Mèn có được cho mình những bài học đầu tiên cho hành trang bước vào đời của mình. Tô Hoài không xây dựng nhân vật chính hoàn hảo không tì vết, mà xây dựng hình ảnh một chú dế cũng có những “khuyết điểm”, cũng biết tự cao, cũng xem trời bằng vung và đôi lúc chính vì những tính xấu của chú mà đã gây nên cái chết đau đớn cho chú Dế Choắt xấu số - bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn. Người đọc được bước chân vào hành trình của chú. Cứ mỗi dấu chân mà chú đi qua cũng chính là bài học mà những người đọc có được: sự yêu thương, giúp đỡ mọi người xung quanh và đức tính sống khiêm tốn, bớt cao ngạo. Những nhân vật Dế Mèn gặp được như chính chiếc gương phản chiếu để Dế nhận ra những gì mình vẫn đang thiếu sót suốt bấy lâu nay, từ đó cố gắng thay đổi để trở thành phiên bản tốt hơn mỗi ngày.

II/ Nội dung:

1/ Một cốt truyện đơn giản nhưng lại có sức lôi cuốn đến lạ thường

Không khó để tìm kiếm được những câu chuyện, tác phẩm viết về những con vật là trung tâm. Và với Dế Mèn phiêu lưu ký nhân vật chính là chú Dế Mèn. Có lẽ bởi chính sự gần gũi đời thường đó mà khiến cho những cây bút cứ mãi khai thác về nó để kiếm tìm ra điều gì đó mới mẻ, đặc sắc để làm nên tác phẩm của chính họ và Tô Hoài đã làm được điều đó. Khi mà nhiều năm sau người ta vẫn cứ nhắc đến tác phẩm của ông trong hàng ngũ những cuốn sách “đáng đọc trong đời”. Mở đầu là hình ảnh một chú Dế kiêu căng, ngạo mạn, thích trêu chọc người khác và đau đớn khi đã gián tiếp gây nên cái chết cho chú Dế Choắt ốm yếu, đáng thương:

“Tôi đem xác Dế Choắt đến chôn vào một vùng cỏ bùm tum. Tôi đắp thành nấm mộ to. Tôi đứng lặng giờ lâu, nghĩ về bài học đường đời đầu tiên”

Chương một kết thúc là hình ảnh Dế Mèn ăn năn hối hận và tự ngẫm về bài học đầu tiên của mình. Mở ra chương hai là việc Dế Mèn bị lũ trẻ bắt để tham gia vào trận “đấu dế”- một loại trò chơi ưa thích của biết bao lũ trẻ dưới quê. Ở đây bản tính hống hách của Dế Mèn lại trỗi dậy. May mắn khi gặp được bác Xiến Tóc, giúp cậu ngộ ra và tìm cách thoát khỏi những trận đấu đá vô nghĩa đó, tìm đường giải thoát cho bản thân. Từ đây cũng khởi đầu cho những hành trình mà chú phải đi qua. Đó không chỉ dừng lại ở việc là hành trình khám phá thế giới bên ngoài mà còn là quá trình nuôi dưỡng tâm hồn, quá trình trưởng thành về nhân cách. Dế Mèn gặp gỡ và kết bạn với nhiều nhân vật khác nhau, mỗi người mang một tính cách và số phận riêng. Cứ thế, Dế Mèn cứ tích lũy cho mình những bài học đắt giá, biết nhận ra những sai lầm của mình, học cách yêu thương, chia sẻ, và cho đi những điều tốt đẹp.

Cốt truyện của Dế Mèn Phiêu Lưu Ký được xây dựng với nhiều tình tiết gay cấn và bất ngờ, khiến người đọc không thể rời mắt khỏi trang sách. Tác giả Tô Hoài đã khéo léo kết hợp yếu tố phiêu lưu, mạo hiểm với những bài học đạo đức sâu sắc, tạo nên một tác phẩm văn học vừa mang tính giải trí cao, lại vừa mang giá trị nhân văn sâu sắc.

Chỉ như thế thôi cũng đủ lôi kéo người đọc vào hành trình của Dế Mèn, sẵn sàng ngồi hàng giờ đồng hồ chăm chú lắng nhìn từng con chữ, cũng sẽ hồi hộp mỗi khi Dế Mèn gặp nguy hiểm và thở phào nhẹ nhõm khi khó khăn đã đi qua. Cái hay của tác phẩm ở chỗ không chỉ dừng lại việc chỉ đọc mà người ta còn phải ngẫm, ngẫm rồi mới thấy những bài học của tác phẩm sâu sắc đến như thế nào.

2/ Một bức tranh xã hội thu nhỏ

Không sai khi nói hành trình mà Dế Mèn đi qua, những người mà Dế Mèn gặp như đại diện cho chính những kiểu người trong xã hội của chúng ta. Thông qua Dế Mèn phiêu lưu ký, Tô Hoài như muốn vẽ nên một bức tranh xã hội thu nhỏ mà ở đó cũng có sự bất công, cũng có sự áp bức và cũng có những người lương thiện sẵn sàng đứng lên bảo vệ cho người khác, bảo vệ cho hai từ “công lý”. Mỗi nhân vật đều có những đặc điểm riêng biệt về ngoại hình, tính cách, số phận,.. góp phần làm nên bức tranh sinh động về thế giới loài vật mà ở đó còn phản ánh những khía cạnh của xã hội loài người. Những nhân vật như Bọ Ngựa, Nhện, Ong Chúa đại diện cho những thế lực thống trị, áp bức, bóc lột những người yếu thế. Chúng thẳng tay bắt nạt, đày đọa những người yếu đuối nghèo khổ không thương tiếc mà đại diện là những nhân vật như Dế Choắt, Cào Cào, Ếch Cốm... Cảnh Dế Mèn đánh nhau với bọn Nhà Nhện cứu chị Nhà Trò chính là một trong số những minh chứng cho thói ức hiếp kẻ yếu của những thế lực mạnh. Cách Dế Mèn ra tay cứu người hệt như những cảnh trong truyện kiếm hiệp, cũng chính là sự đánh dấu cho quá trình trưởng thành của Dế Mèn. Dế Mèn đã thôi bớt cái tính hung hăng, tự mãn như trước:

“Hồi ấy, tôi có tính tự đắc, cứ miệng mình nói tai mình nghe chứ không biết nghe ai, thậm chí cũng chẳng để ý có ai nghe mình không”

Thì giờ đây, ở chú đã có sự chính chắn mà một người đàn ông vốn có:

“Rồi mai đây con lên đường, con sẽ hết sức tu tỉnh được như mẹ mong ước cho con của mẹ”

Và từ đó thực sự Dế Mèn đã trưởng thành, trở thành một người lớn thực thụ trong chính cách suy nghĩ và hành xử của mình. 

Ở Dế Mèn có sự khát khao đấu tranh chống lại những kẻ áp bức, bảo vệ những người yếu thế, mong muốn xây dựng một xã hội tốt đẹp chứ không chỉ dừng lại có việc cam chịu, hay việc phó mặc cho số phận mà không dám thay đổi. Tô Hoài như muốn nhắc nhở chúng ta rằng: cuộc sống thì lúc nào cũng sẽ đầy rẫy những cạm bẫy, bất công và chính chúng ta sẽ là người thay đổi, chống lại những bất công đó. Bởi nếu ai cũng sợ sệt thì liệu sẽ có ai đứng ra bảo vệ lẽ phải?

3/ Những trang văn giản dị, trong sáng

Nói đến thành công của bộ truyện Dế Mèn phiêu lưu ký không thể không nhắc đến ngôn ngữ được Tô Hoài khéo léo sử dụng trong tác phẩm. Người đọc như được “dạo chơi” trên những con chữ giản dị, sâu lắng, đôi lúc lại hóm hỉnh, nhí nhảnh. Quả không sai khi nói Dế Mèn phiêu lưu ký là “thiên đồng thoại xuất sắc nhất\" của Tô Hoài. Chỉ bằng những câu văn của mình mà Tô Hoài đã đủ sức vẽ nên trong trí tưởng tượng của độc giả những hình ảnh đầy rõ nét và vô cùng sinh động về chú Dế Mèn, khung cảnh xung quanh chú, chặng đường chú đi qua. Phần nào đó khiến ta nhắc nhớ lại hình ảnh làng quê Việt Nam thân thương, gần gũi đã ghi sâu vào ký ức của những người con thôn quê: ao, hồ, đồng ruộng, sông núi với những buổi trưa hè và các trò chơi của bọn con nít dưới quê: trốn tìm, chọi dế... Tô Hoài miêu tả thế giới loài vật cứ như thể mình đã trò chuyện với chúng vậy. 

Cách những nhân vật trong câu chuyện tương tác, trò chuyện với nhau cũng hết sức gần gũi, thân thuộc. Người đọc đôi lúc còn bật cười trước những đoạn hội thoại đầy sức dí dỏm, hóm hỉnh của các nhân vật. Kể đến cuộc gặp gỡ của Mèn với Cóc. Người ta vẫn thường nói \"Con cóc là cậu ông trời\". người đọc bật cưới trước cái tính kiêu ngạo “dốt mà hay khoe chữ”, “khuếch khoác” của Cóc, không xem ai ra gì. Khoa trương nói rằng mình có thể \"hô mưa gọi gió\" vì nghĩ mình là \"cậu ông trời\". Khiến cho Trũi và Dế Mèn được phiên cười. Tiếng cười của Dế và Trũi chính là sự châm biếm cho thói đời giả tạo, thích khoe khoang, trọng hình thức.

“Chúng tôi nhắm mắt, nhắm mũi lại lăn ra cười”

Tô Hoài rất tinh tế khi lồng ghép những chi tiết gây cười vào trong từng hoàn cảnh, để chúng mang những sắc thái biểu đạt khác nhau. Đó có thể là tiếng cười hạnh phúc, tiếng cười vui vẻ hay tiếng cười mỉa mai. Từ đó mới thấy được Tô Hoài đã thật sự dành hết tâm huyết cho tác phẩm này đến nhường nào. 

Ngôn ngữ của Dế Mèn phiêu lưu ký không chỉ đơn giản là phương tiện để truyền tải câu chuyện mà còn là một yếu tố quan trọng thể hiện được phong cách văn chương đặc trưng của Tô Hoài. Một nhà văn tài năng đã để lại một dấu ấn đáng kể trong văn học Việt Nam với đa dạng các thể loại tác phẩm mà ông sáng tác. Những tác phẩm của ông thấm đẫm sự trải nghiệm và cái nhìn đa chiều đối với thế giới xung quanh, đưa đến sự sáng tạo không ngừng trong quá trình viết văn. Những tác phẩm của ông không còn là những câu chuyện, mà còn là những bức tranh đời thực, chân thực và sâu sắc đến từng câu chữ. Chính nhờ câu văn gần gũi đó mà khiến cho những giá trị nhân văn trong tác phẩm của Tô Hoài cứ được người đọc ngẫm nghĩ, hiểu theo một cách tự nhiên và dễ dàng nhất.

4/ Những bài học nhân văn

Dế Mèn phiêu lưu ký không chỉ là một cuốn sách giải trí mà còn là một tác phẩm văn học mang nhiều thông điệp ý nghĩa và sâu sắc. Tác phẩm đề cao những giá trị đạo đức như lòng dũng cảm, sự trung thực, tình bạn, tình yêu thương, và tinh thần đoàn kết. Đó là bài học về thói kiêu căng, ngạo mạn. Ngay từ những giây phút đầu xuất hiện, Dế Mèn đã được khắc họa là một chàng dế cường tráng, có sức mạnh và tự tin thái quá. Chính sự kiêu căng, xốc nổi đó đã gây ra cái chết đáng thương cho Dế Choắt, một người hàng xóm hiền lành và yếu đuối. Đây là một bài học đắt giá về hậu quả của sự thiếu suy nghĩ và coi thường người khác - một bài học sâu sắc về sự hối lỗi và sửa sai. Sự hối hận sâu sắc của Mèn sau cái chết của Dế Choắt là một bước ngoặt quan trọng trong quá trình trưởng thành của cậu. Sau tất cả, chú đã nhận ra rằng ý nghĩa của cuộc sống không nằm ở sự kiêu ngạo, sức mạnh “Những gã xốc nổi thường lầm những cử chỉ ngông cuồng là tài ba” mà chúng nằm ở những điều tốt đẹp mà ta đã làm cho những người khác. 

\"Tôi đứng lặng hồi lâu, nghĩ đến cái chết thảm thương của Dế Choắt, tôi hối hận quá! Tôi không biết nói gì hơn. Tôi chỉ biết đứng ngẩn người ra như một kẻ mất hồn.\"

Qua câu chuyện cái chết của Dế Choắt, Dế Mèn đã phải trải qua một quá trình trưởng thành đầy gian nan để chuộc lại những lỗi lầm đã gây ra. Cuộc phiêu lưu của Dế Mèn còn có sự tham gia của những người bạn như Xiến Tóc, Cào Cào, Ếch Cốm, Dế Trũi. Dế Mèn sẽ không thể hoàn thiện nếu không có sự giúp đỡ của những người bạn ấy. Qua đó thể hiện được sức mạnh của sự đoàn kết. 

\"Chúng tôi ngồi lại bên nhau, cùng nhau bàn bạc, cùng nhau vạch kế hoạch. Chúng tôi quyết định sẽ cùng nhau đi tìm một cuộc sống tốt đẹp hơn.\" 

Những người bạn này không chỉ đóng vai trò là người đồng hành, giúp đỡ Mèn mà còn cho chú những bài học quý giá về tình bạn, sự chia sẻ, lòng vị tha. giúp đỡ Mèn vượt qua khó khăn và còn dạy cho Mèn những bài học quý giá về tình bạn, sự sẻ chia và lòng vị tha. Tình bạn của họ là minh chứng cho thấy sức mạnh của sự đoàn kết, sự tương trợ lẫn nhau có thể giúp con người vượt qua mọi thử thách. Nó là một trong những yếu tố quan trọng đối với cuộc đời của mỗi người. Họ xếp sau gia đình, ở bên cạnh, cùng ta vượt qua được những khó khăn trong cuộc sống. Họ - cùng với Dế Mèn đoàn kết để cùng nhau chống những thế lực đen tối, bảo vệ những người yếu thế để bảo vệ cuộc sống bình yên cho mọi người. Chính sự đấu tranh của họ mà công lý và lẽ phải trong đời mới được tồn tại.

\"Chúng tôi thề rằng, chúng tôi sẽ không bao giờ khuất phục trước cường quyền. Chúng tôi sẽ đấu tranh đến cùng để bảo vệ quyền lợi của chúng tôi và của tất cả mọi người.\"

Ở tác phẩm còn là bài học của Dế Mèn có được từ việc sống không chỉ cho riêng bản thân mà còn phải vì mọi người. Bởi trên hành trình phiêu lưu của mình Dế Mèn không còn đơn độc nữa mà luôn có sự sát cánh của mọi người xung quanh. Chính điều đó đã khiến chú khám phá được thế giới và kiếm tìm ý nghĩa của cuộc sống. Để rồi sau cùng nhận ra rằng mỗi cá nhân đều phải có trách nhiệm đối với bản thân, đối với cộng đồng và xã hội. Mèn không chỉ đấu tranh cho quyền lợi của bản thân mà còn cố gắng giúp đỡ những người khác, xây dựng một cộng đồng tốt đẹp hơn.

 \"Tôi hiểu rằng, tôi không thể sống một mình. Tôi cần phải sống cùng với mọi người, giúp đỡ mọi người. Chỉ có như vậy, cuộc sống của tôi mới có ý nghĩa.\" 

Đây dường như đang trở thành một vấn đề đặc biệt quan trọng trong bối cảnh xã hội hiện đại, khi mà người ta đề cao quá mức \"cái tôi\", cái cá nhân dẫn tới những sự vô tâm, ích kỉ không đáng có. Dế Mèn phiêu lưu ký như nhắc nhở chúng ta rằng mỗi người đều có vai trò và trách nhiệm trong việc xây dựng một xã hội tốt đẹp, đầy lòng nhân ái. 

III/ Kết

Dế Mèn phiêu lưu ký là một tác phẩm văn học kinh điển, có sức sống lâu bền và vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay. Không thể phủ nhận những giá trị vượt thời gian mà cuốn sách mang lại. Hơn 70 năm tác phẩm được ra mắt bạn đọc nhưng những thông điệp sâu sắc về cuộc sống, tình bạn, lòng dũng cảm, và trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với xã hội thì vẫn cứ sống mãi. Cuốn sách không chỉ dừng lại là một hành trình phiêu lưu hấp dẫn mà còn là một bức tranh thu nhỏ về xã hội loài người, phản ánh những vấn đề nhức nhối và đề cao những giá trị đạo đức tốt đẹp. Đọc Dế Mèn phiêu lưu ký sẽ giúp chúng ta trở thành những người tốt đẹp hơn, biết yêu thương, chia sẻ, đấu tranh cho một xã hội công bằng và tốt đẹp.