Thạch Lam nổi tiếng là một ngòi bút tài hoa của dòng văn học lãng mạn Việt Nam, ông luôn khiến độc giả say đắm bởi những trang viết nhẹ nhàng, tinh tế nhưng đầy sức gợi và có giá trị lâu dài. Trong tập truyện ngắn Nắng trong vườn, Thạch Lam không chỉ khắc họa chân thực đời sống thường nhật mà còn thổi vào đó một hồn thơ man mác, một nỗi buồn dịu dàng nhưng sâu lắng. Với bút pháp tinh tế và ngôn ngữ giàu tính tượng hình, Nắng trong vườn không chỉ là một tập truyện, mà còn là một bức tranh trữ tình về con người và thiên nhiên, khiến người đọc phải dừng lại để cảm nhận những xúc cảm tinh tế nhất của cuộc sống và của chính trái tim mình.  

Giới thiệu tác giả

Tác giả Nắng trong vườn - nhà văn Thạch Lam, một cây bút nổi tiếng ở mảng truyện ngắn. Những câu chuyện của ông gắn liền với đời sống bình dị, những điều ngọt ngào, nhẹ nhàng và luôn chứa đựng những giá trị sống tích cực.

Thạch Lam sinh ngày 7-7-1910, tức ngày 1- 6 âm lịch, năm Canh Tuất tại Thái Hà Ấp, gần Hà Nội, mất ngày 27-6-1942 tại làng Yên Phụ cạnh Hồ Tây, vì bệnh lao. Tên khai sinh hồi nhỏ là Nguyễn Tường Vinh, năm 15 tuổi làm giấy khai sinh lại, đổi tên là Nguyễn Tường Lân. Năm lên bảy, cha qua đời, mẹ ông phải một mình gồng gánh nuôi bảy người con. Ông đã nỗ lực rất nhiều để có thể giúp đỡ mẹ, vào năm 1931 sau khi đỗ Tú tài phần thứ nhất thì ông quyết định nghỉ học về nhà và bắt đầu làm báo. Thạch Lam cộng tác với các tờ báo như Phong Hóa, Ngày Nay. Sau đó, ông gia nhập vào nhóm Tự lực văn đoàn và cho ra đời nhiều tác phẩm được bạn đọc đón nhận và yêu mến. Năm 1937, ông cho ra đời tập truyện ngắn đầu tiên mang tên Gió đầu mùa.

Là cây bút hoạt động sôi nổi trong Tự lực văn đoàn nhưng Thạch Lam vẫn có nét riêng của mình, đó không phải là các áng văn lãng mạn, xa rời thực tiễn mà đa số các tác phẩm của ông đều lấy đời sống làm chất liệu, hướng ngòi bút khai thác những vẻ đẹp bình dị của người dân nghèo khổ - tầng lớp dưới đáy của xã hội. Mặc dù họ sống nghèo khổ nhưng trong họ vẫn chứa đựng những nhân cách tốt đẹp, sự lạc quan, niềm tin vào một tương lai tươi sáng.

Giới thiệu tác phẩm

Sau khi thành công với tập truyện Gió đầu mùa, Thạch Lam tiếp tục xuất bản tập truyện ngắn Nắng trong vườn, tập truyện bao gồm 12 truyện ngắn, văn phong cảm động, lãng mạn, nội dung sâu sắc, đầy tính nhân văn. Những câu chuyện trong cuốn sách đều mang một nỗi buồn man mác nhưng lại tạo được dấu ấn mạnh mẽ trong lòng người đọc. Nắng trong vườn đã tái hiện một thời kỳ đã qua của Việt Nam, ở đó nằm ngoài chiến tranh bom đạn, chỉ còn lại những rung động thật ngọt ngào, trong veo của những con người nghèo khổ trong xã hội ấy.

Nhan đề tập truyện lấy từ chính truyện ngắn Nắng trong vườn, kể về câu chuyện tình mùa hè chớp nhoáng giữa Hậu và Bình - cậu học trò 18 từ Hà Nội về quê nghỉ hè ở nhà người bạn cũ của cha trên đồn điền trồng sắn và trà. Giữa khung cảnh miền quê giữa mùa hè rực rỡ, câu chuyện tình trong veo nhanh chóng chớm nở. Cả hai đã dành cho nhau những tình cảm thật đẹp, chàng trai đắm say trước vẻ đẹp dịu hiền của cô gái trong những buổi chiều ngập nắng và đầy thanh bình. Và rồi một tình yêu đơn sơ, trong trẻo cũng chẳng kéo dài được lâu, khi mùa hè kết thúc cũng là lúc Bình bắt đầu nhớ nhung cái phồn hoa của thành thị và rồi cô gái cũng hiểu được mình chẳng thể níu kéo bước chân của Bình. Hậu chỉ có thể nỗ lực trong vô vọng, níu kéo những cảm xúc yêu thương buổi ban đầu. Chuyện tình không nên duyên, những cảm xúc cũng vỡ vụn trong tâm hồn của chàng trai và cô gái trẻ. Có lẽ sẽ rất lâu họ mới quên được nhau, quên cảm xúc nồng cháy vào mùa hè năm ấy.

Những câu chuyện ở Nắng trong vườn đều không có đầu, có đuôi, được bao trùm một bầi không khí vô cùng nhẹ nhàng, dù là  vui hay buồn thì mọi thứ cũng đều man mác, như Cuốn sách bỏ quên là câu chuyện về sự suy nghĩ khôn nguôi và mông lung của một anh nhà văn trẻ. Trong bóng tối buổi chiều là câu chuyện của thực tế khi những kỷ niệm xưa cũ của tình yêu không vượt qua nổi cám dỗ của đồng tiền. Đứa con là câu chuyện về cái nghèo và khao khát. Tiếng sáo là câu chuyện tình bỗng vượt qua được bức tường của sự buông thả. Kết thúc là lại là một truyện mang tên Bắt đầu, nói về những mơ mộng tình yêu của một cô gái trẻ. Mọi thứ đều man mác, như nắng sớm trong vườn, sáng trong, mát mẻ. 

Chất trữ tình thấm đẫm từng câu chữ

Mỗi truyện ngắn của Thạch Lam đều giống như một bài thơ trữ tình, ngôn từ được chau chuốt kỹ lưỡng, chứa đựng biết bao tình cảm mến yêu chân thành và sự nhạy cảm của tác giả trước những biến thái của cảnh vật và lòng người. Thạch Lam có cách viết nhẹ nhàng, chậm rãi, mang đậm phong vị trữ tình. Ông không tập trung xây dựng những câu chuyện kịch tính, cốt truyện rõ ràng mà tập trung vào những lát cắt nhỏ của đời sống, những cảm xúc mong manh của con người mà bình thường chúng ta dễ bỏ quên.

Ngôn ngữ của ông trong Nắng trong vườn mềm mại, uyển chuyển như một bài thơ, giúp người đọc cảm nhận rõ cái đẹp dịu dàng của thiên nhiên và tâm hồn con người.

Thạch Lam rất tinh tế trong việc nắm bắt diễn tả tâm lý nhân vật như thể ông thực sự trải qua cảm giác đó, đặc biệt là những cảm xúc mơ hồ, man mác buồn, đôi khi chỉ là một nỗi nhớ thoáng qua, một niềm hoài niệm xa xăm. Đời có xấu xí khó khăn đến mấy thì Thạch Lam vẫn luôn tìm ra được một góc vườn nắng dịu, một làn gió nhẹ thoảng qua đưa hương hoa thấm đẫm vào lòng người.

“Vân thấy một cảm giác lạ. Chàng tưởng như có mũi lạnh chích vào tim mỗi khi Mai kể đến một hành vi tử tế hay âu yếm của người chồng cũ; không xót thương, chàng đòi nghe những cái tỉ mỉ, rõ rệt, vẽ lại trong trí dáng điệu thân ái của hai người. Lòng chàng đau đón như chảy máu; chàng nắm chặt lấy Mai, ghì nàng sát vào người. Đến lúc Mai kể những nỗi tủi nhục, những lúc bị đánh đập, Vân thấy khổ sở như chính chàng, bị hành hạ; Vân lại nghĩ đến những lúc, chính chàng đã hành hạ, tàn ác với Mai, chàng rùng mình cho sự tàn ác ấy, tự giận mình đã ích kỷ và tự ái nhiều.

Khi Mai dừng nói, Vân ôm đầu nàng quay lại trước mặt mình, chàng nhìn vợ qua nước mắt, hôn vào má nàng:

- Anh thương em quá.”

(Bóng người xưa)

Tình yêu trên ngòi bút của ông không mãnh liệt, cháy bỏng, mà dịu dàng, sâu lắng, giản đơn, nhưng không vì vậy mà thiếu đi sức nặng, thoát li khỏi hiện thực Việt Nam thời đó còn nhiều khó khăn. Ở đó có những câu chuyện về tình yêu đôi lứa chớm nở nhưng phải chia xa, có câu chuyện về người thầy giáo trẻ, vì thay đổi của xã hội mà phải về quê tiếp quản nghề nông của bố mẹ.... Từng rung động rất nhỏ, những cử chỉ âu yếm, Thạch Lam đều biến nó trở nên lấp lánh như những tia nắng xuyên qua kẽ lá, sưởi ấm lòng người.

“Càng ngày Hậu càng đẹp thêm ra. Tình yêu để lại phảng phất trên khuôn mặt nàng một vẻ sung sướng hồn nhiên. Mắt Hậu sáng hơn lên, dáng điệu uyên chuyển thêm: nét môi của Hậu rõ rệt, càng ngày càng thắm như bông hồng đỏ, và lúc nào cũng như sẵn sàng hé nở đợi chờ cái hôn ân ái. Hậu thành điềm đạm, băn khoăn hơn trước, với những lúc bồng bột, những lúc tin yêu. Tôi cũng bắt đầu yêu Hậu; tình yêu của nàng vừa làm tôi say sưa, vừa làm tôi kỳ dị, như người đầu tiên bước vào một mảnh vườn đầy hoa cỏ lạ. Những cái hôn tha thiết và vụng về của Hậu có một hương vị mới mà tôi chưa từng được hưởng, hương vị đượm ngát của một bông hoa dại. Vì Hậu, tuy đã đi học ở trường tỉnh, vẫn hãy còn ngây thơ; nhưng nàng không chất phác như một cô gái quê, không mộc mạc như những người quanh nàng. Tôi thấy trong Hậu những của quý vô ngần của một tâm hồn vừa trong sạch vừa mê mải.”

(Nắng trong vườn)

Trong tập truyện Nắng trong vườn, thiên nhiên không chỉ là phông nền cho câu chuyện mà còn trở thành một phần của cảm xúc, phản chiếu tâm trạng nhân vật và góp phần tạo nên không khí trữ tình đặc trưng trong văn ông. Ví dụ như trong Hai đứa trẻ, cảnh hoàng hôn buông xuống nơi phố huyện với màu đỏ nhạt dần của mặt trời, tiếng muỗi vo ve, ánh đèn leo lét... tất cả tạo nên một không gian vừa bình yên, vừa nhuốm màu xót xa. Đó không chỉ là cảnh chiều tàn mà còn là hình ảnh của những kiếp người lặng lẽ, quẩn quanh, mong manh trong cuộc sống nghèo khó, ở đó có hai chị em Liên và An, hàng ngày mơ mộng tới thành phố hoa lệ. 

“Tiếng trống thu không trên cái chòi của huyện nhỏ, từng tiếng một vang ra để gọi buổi chiều về. Phương Tây đỏ rực như lửa cháy và những đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn trong lò. Dãy tre làng trước mặt đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời.

Chiều, chiều rồi. Một buổi chiều êm ả như ru, văng vắng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào. Trong cửa hàng hơi tối, muỗi đã bắt đầu vo ve. Liên ngôi yên lặng bên mấy quả thuốc sơn đen; đôi mắt chị bóng tối ngập đầy dẫn, và cái buồn của buổi chiều quê thấm thía vào tâm hồn ngây thơ của cô bé; Liên không hiểu tại sao, nhưng chị thấy lòng buồn man mác trước cái giờ khắc của ngày tàn.”

(Hai đứa trẻ)

Cách Thạch Lam kết hợp tình yêu với thiên nhiên và văn hóa nông thôn đã làm tăng thêm vẻ thi vị và sức hút của câu chuyện. Tình yêu không chỉ là riêng của hai người, mà còn là một phần của bức tranh thiên nhiên và văn hóa. Những trang văn miêu tả cảnh đẹp của thiên nhiên nơi làng quê cũng cho thấy một trái tim gắn bó tha thiết với quê hương, xứ sở, qua đó bồi đắp cho con người tình yêu quê hương, đất nước, trân trọng những vẻ đẹp bình dị của cuộc sống.

“Thấy chân cầu gạch đen rêu phủ, tôi nhớ lại người bạn nhỏ của tôi, nhớ đến Thúy, dáng điệu thùy mị đáng yêu của nàng, cái vẻ buồn lúc nào cũng phảng phất trên mặt nàng, bây giờ tôi đoán biết đã che kín bao nhiêu sự đổi thay đau đớn. Đôi mắt nàng như vừng trời trong thắm tôi đã được soi thấy cái dư vị của cuộc đời.

Những kỷ niệm cũ của một thời niên thiếu xa xăm, trong buổi chiều lên như sương mù che phủ tâm hồn tôi. Đến bờ, tôi còn quay lại lần cuối nữa, nhìn rặng cây, cái quán, với làng mạc xa xa dưới chân dải núi tận đâu kia; vùng bên kia sông đối với tôi không còn bí mật nữa, chỉ còn cho tôi trông thấy cái buồn thảm của một mảnh đất nghèo.”

(Bên kia sông)

Đề cao những giá trị nhân văn giản dị

Một điểm đặc trưng khác trong văn phong của Thạch Lam là những thông điệp, giá trị giản dị nhưng sâu sắc. Ông không viết về những điều lớn lao mà tập trung vào những con người bình thường, những câu chuyện nhỏ nhưng giàu ý nghĩa. Sự sống và cái chết, con người với muôn hình vẻ và đa dạng tầng lớp xã hội cứ hiện lên thầm lặng trong những trang truyện. Niềm vui và nỗi buồn cũng có những tầng bậc khác nhau. Với giọng văn trung dung và hết sức nhân văn, Thạch Lam không hề phán xét, chê bai hoặc tung hô bất cứ cá nhân nào mà chỉ đơn thuần phân trần đời sống tâm tư phức tạp của họ.

Các nhân vật trong Nắng trong vườn thường là những con người dung dị với những mảnh đời hoàn toàn khác biệt. Có lẽ Thạch Lam muốn họ khổ, họ đau trong những cái hoàn cảnh éo le để lộ được cái tâm can mâu thuẫn và giằng xé chính mình để ta thấy sự trần trụi của cuộc sống. Thế nhưng, cho dù họ chẳng có một sợi dây liên kết thực sự nào, dù họ là ai, ở bất cứ nơi đâu, gặp bất cứ khó khăn gì, họ đều có những tâm tư, ước vọng và những câu chuyện đời rất riêng. Ông khai thác những khoảnh khắc đời thường, qua đó gửi gắm những thông điệp về tình yêu thương, sự đồng cảm và vẻ đẹp của cuộc sống giản dị, trong Đêm trăng sáng, Thạch Lam khắc họa mối tình đẹp như mơ nhưng cũng đẫm nước mắt giữa Tuân và Mai, ông sử dụng chính cái chết để nói lên khát vọng có được người mình yêu, đồng thời bày tỏ niềm thương cảm dành cho những mảnh đời nhỏ bé giữa một xã hội còn nhiều quan điểm lạc hậu.

“Tối đến, lúc cả nhà yên nghỉ, Mai lặng lẽ lách rào sang bên vườn. Nàng đến ngồi trên bực đá bên bờ ao, chỗ vẫn ngồi với Tuân. Nhưng đêm nay trăng lên muộn. Nàng ngồi mãi, sương xuống lạnh thấm vào áo nàng. Bóng tối thêm dày cả góc vườn. Trong cụm hồng phảng phất có bông hoa nở, hương thơm dịu thoang thoảng bốc lên khiến Mai lại nhớ lại buổi đêm, lần đầu nàng ngả mình trên tay chàng.

Khuya lắm, gần về sáng, trăng mới lên: một mảnh trăng buồn rầu ảm đạm, mờ mờ sau rặng cây cuối vườn. Khi ánh trăng lén tới mình nàng, Mai gục đầu trên tay khóc nức nở: lòng tan nát nàng khóc cho tình yêu và cho cuộc đời nàng.

Sáng hôm sau, cha mẹ Tuân thấy nàng nằm chết dưới vệ ao, mái tóc xổ ra vương lẫn với cánh bèo.”

(Đêm trăng sáng)

Hay một ví dụ khác là trong truyện ngắn Hai đứa trẻ, Thạch Lam cảm thông, trân trọng những ước mơ chính đáng, bình dị của người dân nghèo phố huyện, trân trọng những hoài niệm đẹp đẽ, xa xăm của chị em Liên.

“Liên quay lại nhìn em thấy An cũng đã ngủ say, tay nắm chặt tà áo chị và đầu vẫn dựa vào vai. Liên nhìn quanh đêm tối, gió đã thoáng lạnh và đom đóm không còn nữa. Chị cúi xuống vực em vào trong hàng, mắt cũng đã ríu lại. Chị gài cửa cẩn thận và vặn nhỏ đèn đặt trên cái quả thuốc sơn đen. Rồi Liên đến bên em nằm xuống. Chị gối đầu lên tay nhắm mắt lại. Những cảm giác ban ngày lắng đi trong tâm hồn Liên và hình ảnh của thế giới quanh mình mờ đi trong mắt chị. Liên thấy mình sống giữa bao nhiêu sự xa xôi không biết như chiếc đèn con của chị Tí chỉ chiếu sáng một vùng đất nhỏ. Nhưng Liên không nghĩ được lâu; mắt chị nặng dần, rồi sau Liên ngập vào giấc ngủ yên tĩnh, cũng yên tĩnh như đêm ở trong phố, tịch mịch và đầy bóng tối.”

(Hai đứa trẻ)

Giữa một xã hội đầy những dị nghị đồn đoán, cái chết của một tình yêu ngang trái, ước vọng không bao giờ thành thực của người phụ nữ, sự đổi thay của lòng người, ám ảnh bởi quá khứ, ta vẫn thấy được qua giọng văn của Thạch Lam niềm hy vọng cho tương lai tươi mới, một tình yêu vượt qua khuôn phép xã hội, và cuối cùng là sự bắt đầu của tình yêu và hôn nhân. Dù ở trong bất cứ hoàn cảnh nào, những gì là bình dị nhất của cuộc sống, hóa ra lại là điều có mãnh lực ghê gớm nhất. Như chuyến tàu sáng lên giữa con phố huyện tăm tối của hai chị em Liên, như chỉ một buổi sớm mai Bình thức dậy ngắm bình minh, như khung cảnh yên bình của miền quê...Chúng giúp cho con người ta có thêm được năng lượng sống, cảm hứng sống, làm việc, cũng như một lời nhắc nhở ta phải trân trọng những giá trị nhỏ nhặt nhất của cuộc sống.

Cảm nhận chung

Những tác phẩm của Thạch Lam không chỉ để đọc, mà còn để cảm nhận, để suy ngẫm về những điều nhỏ bé nhưng ý nghĩa trong cuộc đời. Chính vì vậy, văn chương của ông luôn có một sức sống bền bỉ, chạm đến trái tim của bao thế hệ độc giả, không bị trộn lẫn với bất cứ nhà văn nào. Đôi khi cuộc sống nơi đô thị khiến ta quên đi sự bình yên nơi quê nhà, đôi khi tình người ấm áp bị che lấp bởi những ham muốn, ích kỷ. Nhưng rồi chỉ cần một tia nắng đến, con người ta chợt được giác ngộ, nhận ra mọi thứ vẫn còn ở đâu đó trong tim, chỉ là ta đã bỏ quên nó. Trái tim con người cũng như một khu vườn nhiều màu sắc, nó cần chăm bẵm, lấp đầy bởi tình cảm chân thành, ký ức đẹp để trở nên tươi tốt, khỏe mạnh. Hành trình đọc Nắng trong vườn giống như bước lên những chuyến tàu trở ngược về nỗi nhớ xa xăm yên bình của kí ức bằng những áng văn đẹp như tranh, môt món ăn tinh thần không thể thiếu dành riêng cho trái tim.

Tóm tắt bởi: Ngọc Minh – Bookademy.

 Hình ảnh: Bình Minh – Bookademy.