Không chỉ đơn thuần là một tài liệu nghiên cứu, Tâm Lý Học Hành Vi còn là một cuốn sách mang giá trị thực tiễn cao, phù hợp với những ai muốn tìm hiểu về cơ chế vận hành của hành vi con người. Dù bạn là một người yêu thích tâm lý học, một bậc phụ huynh hay đơn giản chỉ là một người muốn hiểu rõ hơn về chính bản thân và những người xung quanh, cuốn sách này đều có thể mang đến những kiến thức bổ ích. Quyển sách có thể coi là một nguồn cảm hứng, một công cụ giúp mỗi người có thể điều chỉnh, phát triển bản thân theo hướng tích cực hơn.

Giới thiệu tác giả và tác phẩm

Tâm Lý Học Hành Vi là một cuốn sách tóm tắt kiến thức về trường phái tâm lý học hành vi, được sáng tác bởi tác giả Khương Nguy – một tác giả tự do người Trung Quốc. Đồng thời, ông cũng là một nhà nghiên cứu tâm lý học với nhiều năm kinh nghiệm trong về tâm lý học trẻ em, tâm lý học giáo dục, cũng như các vấn đề liên quan đến sự phát triển tinh thần của con người, đặc biệt là phụ nữ. Với nền tảng học thuật vững chắc cùng sự am hiểu sâu rộng, Khương Nguy đã mang đến một tác phẩm vừa có tính chuyên môn vừa dễ tiếp cận với độc giả đại chúng.

Cuốn sách là sự tổng hợp những lý luận cốt lõi của trường phái tâm lý học hành vi, một nhánh quan trọng trong tâm lý học hiện đại được đặt nền móng bởi John Broadus Watson. Bằng cách trình bày rõ ràng những điểm then chốt trong học thuyết của Watson, tác giả không chỉ giúp độc giả hiểu được bản chất của tâm lý học hành vi mà còn liên hệ những lý thuyết này với thực tiễn đời sống. Từng khái niệm được phân tích, chứng minh và kiểm nghiệm dựa trên các tình huống thực tế, giúp người đọc dễ dàng hình dung và ứng dụng vào cuộc sống hàng ngày.

Tác phẩm gồm mười chương, mỗi chương chia thành nhiều phần nội dung nhỏ, đề cập đến các chủ đề quan trọng trong tâm lý học hành vi. Đan xen các phần lý thuyết, tác giả cung cấp những ví dụ minh họa thực tế, những ứng dụng cụ thể để giúp người đọc không chỉ hiểu sâu sắc hơn về nội dung mà còn có thể lý giải thực tế một cách linh hoạt. Điểm đặc biệt của cuốn sách chính là cách tiếp cận khá gần gũi và dễ hiểu. Khương Nguy đã khéo léo lồng ghép những ẩn dụ, liên tưởng sinh động và sử dụng ngôn ngữ giản dị, phổ thông, giúp người đọc dễ tiếp thu và cảm thấy hứng thú khi khám phá từng trang sách.

“Cha đẻ” của trường phái Tâm lý học Hành vi – John Broadus Watson

Ngay từ những trang sách đầu tiên, Khương Nguy đã dẫn dắt độc giả đến với cuộc đời và sự nghiệp của John Broadus Watson – người đặt nền móng cho trường phái tâm lý học hành vi, một trong những lý thuyết có tầm ảnh hưởng sâu rộng trong lĩnh vực tâm lý học hiện đại.

John B. Watson sinh ngày 9 tháng 1 năm 1878 tại một gia đình nông dân bình thường ở Nam Carolina, Mỹ. Xuất thân trong một gia đình có hoàn cảnh khó khăn, cuộc sống tuổi thơ của ông không hề êm đềm. Cha ông là một chủ trang trại nhỏ với tính cách thô bạo, thiếu trách nhiệm trong gia đình, còn mẹ ông lại là một tín đồ tôn giáo sùng đạo, nghiêm khắc đến mức hà khắc. Bà đặt ra nhiều quy tắc khắt khe, kiểm soát chặt chẽ cuộc sống của Watson, khiến ông lớn lên trong một môi trường gia giáo nghiêm ngặt nhưng thiếu vắng sự yêu thương và thấu hiểu.

Biến cố lớn xảy ra khi Watson 13 tuổi – cha ông rời bỏ gia đình để đi tìm kiếm cuộc sống mới, để lại hai mẹ con đơn độc chống chọi với cuộc đời. Mẹ ông sau đó bán trang trại và đưa con trai đến Greenville sinh sống, mong muốn có một khởi đầu mới. Thế nhưng, môi trường mới không hề dễ dàng với Watson. Xuất thân từ một vùng quê nghèo, lại mang theo những tổn thương tinh thần từ tuổi thơ, cậu bé Watson luôn bị bạn bè chế giễu, châm chọc. Sự kỳ thị của những người xung quanh cùng với hoàn cảnh gia đình không trọn vẹn khiến cậu trở nên nhạy cảm, tự ti và thu mình lại.

Những áp lực từ cuộc sống đã ảnh hưởng sâu sắc đến tâm lý và kết quả học tập của Watson. Tinh thần suy sụp, thành tích học tập sa sút trầm trọng, không ai có thể nghĩ rằng cậu bé yếu đuối, lạc lõng ngày ấy sau này lại trở thành một trong những nhà tâm lý học có sức ảnh hưởng lớn nhất thế kỷ 20.

Sự ra đời của trường phái tâm lý học hành vi – bước ngoặt về đối tượng nghiên cứu trong tâm lý học

Sau khi tìm hiểu về “cha đẻ” của trường phái tâm lý học hành vi, tác giả tiếp tục dẫn dắt người đọc vào việc tìm hiểu cơ sở cơ bản của tâm lý học hành vi cách mà nó được ra đời. Ban đầu, cụm từ “tâm lý học” thường được gắn với “thần học”, nói cách khác tâm lý học thời kỳ đầu có nét tương tự với “thể nghiêm tâm linh” – chịu sự ảnh hưởng của triết học tôn giáo về khái niệm linh hồn và những hiện tượng siêu nhiên. Từ thời nguyên thủy, một số cá thể thông minh hơn đã quan sát, nhận biết phản ứng của đồng loại trước thiên tai, rồi dùng nghi thức, tín ngưỡng để kiểm soát họ. Từ đó, các hình thức bói toán, tiên tri, giải mộng,… ra đời.

Quá trình phát triển độc lập của tâm lý học diễn ra chậm rãi cho đến năm 1879, khi Wilhelm Wundt thành lập phòng thí nghiệm tâm lý học đầu tiên, giúp bộ môn này trở thành một ngành khoa học độc lập dựa trên thực nghiệm. Tuy nhiên, vào đầu thế kỷ XX, một số nhà tâm lý học, tiêu biểu là Watson, phản đối cách tiếp cận của Wundt, chuyển trọng tâm nghiên cứu từ ý thức sang hành vi con người, khai sinh trường phái tâm lý học hành vi.

Mặc dù ở phần này, tác giả đã không nêu quá chi tiết về sự ra đời và tiến trình phát triển của tâm lý học hành vi nhưng cũng đã đủ cho người đọc hình dung về cách mà trường phái này ra đời. Tâm lý học hành vi ra đời với trọng tâm là thay đổi đối tượng nghiên cứu trong tâm lý học từ ý thức sang hành vi – một bước chuyển mình quan trọng và góp phần hình thành những lý thuyết tiêu biểu trong tâm lý học hiện đại

“Tâm lý học hành vi đã đưa tâm lý học từ thế giới chủ quan sang thế giới khách quan, nhấn mạnh sức ảnh hưởng lớn của hoàn cảnh bên ngoài đối với con người, và khẳng định những kết quả chúng ta gặt hái được trong tương lai đều bắt nguồn từ rất nhiều thói quen của ngày hôm nay. Những lý luận về tâm lý học hành vi của Watson góp phần thúc đẩy ngành Tâm lý học trở thành một ngành khoa học tự nhiên chính thống, đồng thời có tầm ảnh hưởng lan tỏa suốt hơn nửa thế kỷ.”

Nội dung chính của quyển sách

Sau khi giới thiệu về cha đẻ của trường phái tâm lý học hành vi và bối cảnh ra đời của nó, tác giả tiếp tục dẫn dắt độc giả khám phá sâu hơn về những nguyên lý cốt lõi của trường phái này. Ở mỗi chương, tác giả đều tuân theo một bố cục logic và dễ tiếp cận: mở đầu bằng cách đặt vấn đề, giúp người đọc hình dung rõ về chủ đề sắp được bàn luận. Tiếp đến, lý giải vấn đề và các lý thuyết liên quan, đi kèm với các dẫn chứng đan xen. Nội dung quyển sách xoay quanh các vấn đề: nguyên tắc “kích thích – phản ứng”, phản xạ có điều kiện, thói quen, tiền năng, các cảm xúc của con người, ngôn từ, tư duy và nhân cách.

1. Cơ chế “kích thích – phản ứng”

Cốt lõi của tâm lý học hành vi được tác giả nhấn mạnh ở cơ chế “kích thích – phản ứng”. Watson so sánh cơ chế “kích thích – phản ứng” với hình ảnh bàn tay Phật tổ Như Lai trong \"Tây Du Ký\": dù Tôn Ngộ Không có bay xa đến đâu cũng không thể thoát ra ngoài bàn tay của Phật tổ. Tương tự, mọi hành vi của con người đều nằm trong sự kiểm soát của cung phản xạ. Cơ thể con người không thể nói dối trước các kích thích từ môi trường. Điều này có nghĩa là dù con người có cố ý che giấu cảm xúc hay suy nghĩ, cơ thể vẫn sẽ thể hiện những phản ứng tự nhiên trước các yếu tố tác động từ bên ngoài. Chẳng hạn, khi đèn pha chiếu vào mắt, đồng tử lập tức co lại để bảo vệ võng mạc. Đây là phản xạ tự nhiên của cơ thể trước kích thích mạnh, giúp đảm bảo an toàn cho con người.

2. Phản xạ có điều kiện

Một trong những khám phá quan trọng của tâm lý học hành vi là sự thay thế kích thích, minh họa rõ ràng qua thí nghiệm của Pavlov với chó. Ban đầu, con chó chỉ tiết nước bọt khi thấy thức ăn. Nhưng sau khi được huấn luyện bằng cách rung chuông trước mỗi bữa ăn, nó bắt đầu tiết nước bọt ngay cả khi chỉ nghe tiếng chuông, dù không có thức ăn. Điều này chứng tỏ một kích thích mới (tiếng chuông) có thể thay thế kích thích ban đầu (thức ăn) và vẫn tạo ra cùng một phản ứng. Đây chính là nguyên lý phản xạ có điều kiện, có ảnh hưởng sâu sắc đến việc hình thành thói quen và hành vi của con người.

3. Thói quen

Theo Watson, thói quen không phải là bẩm sinh mà được tạo nên thông qua quá trình lặp đi lặp lại các phản ứng có điều kiện. Khi một hành vi nhất định được thực hiện liên tục trong một hoàn cảnh cụ thể, nó dần trở thành phản xạ tự động, giúp con người không cần suy nghĩ quá nhiều nhưng vẫn có thể thực hiện một cách chính xác.

Quá trình hình thành thói quen thường trải qua ba giai đoạn. Đầu tiên là “giai đoạn thử nghiệm và sai sót”, khi con người hoặc động vật đối diện với một tình huống mới, họ sẽ thử nhiều cách khác nhau để tìm ra phản ứng phù hợp nhất. Tiếp theo là “giai đoạn loại bỏ phản ứng thừa”, khi những hành vi không hiệu quả dần được loại bỏ, chỉ giữ lại những phản ứng đem lại kết quả tốt nhất. Cuối cùng, sau một thời gian lặp đi lặp lại, con người bước vào “giai đoạn tự động hóa”, nơi mà hành vi trở thành phản xạ có điều kiện, diễn ra một cách tự nhiên mà không cần phải suy nghĩ hay ý thức điều khiển.

“Bất luận là kiểu hành vi theo thói quen nào đi nữa, cuối cùng chúng vẫn đều là kết quả của kích thích mà thôi. Những gì được thể hiện ra từ thói quen cũng chính là bản chất của con người”

4. Tiềm năng

Cơ thể con người có tiềm năng to lớn mà nhiều người chưa khai thác hết. Theo tâm lý học hành vi, những hành vi và phản xạ có điều kiện có thể giúp cơ thể thích nghi và phát triển. Ví dụ, vận động viên có thể rèn luyện sức bền thông qua luyện tập lặp đi lặp lại. Kích thích phù hợp có thể giúp con người phát huy tối đa năng lực của mình, từ sức mạnh thể chất đến sự dẻo dai về tinh thần.

“Niềm tin mù quáng của mọi người vào hai chữ “thiên phú” chính là thứ gây tổn thương sâu sắc cho những đứa trẻ bất hạnh. Việc phóng đại tầm quan trọng của “thiên phú” đã trở thành cái cớ để người lớn thoái thác nhiệm vụ giáo dục con trẻ”

5. Các cảm xúc của con người

Cảm xúc con người không hoàn toàn là bản năng mà có thể được hình thành thông qua trải nghiệm và điều kiện môi trường. Những phản ứng cảm xúc như vui, buồn, giận dữ hay sợ hãi đều có thể bị chi phối bởi hành vi và kích thích bên ngoài. Bằng cách kiểm soát hành vi, con người có thể điều chỉnh cảm xúc của mình, giúp duy trì trạng thái tinh thần ổn định và tích cực hơn.

“Thực ra, cảm xúc là thứ không liên quan đến di truyền, càng không liên quan đến ý thức, không có cơ quan nào trên cơ thể làm cơ sở sinh lý cho cảm xúc, cũng không có kích thích nào từ môi trường bên ngoài làm nguyên nhân để cảm xúc hình thành. Cảm xúc chỉ là dòng nước không có thượng nguồn”

6. Ngôn ngữ, tư duy và nhân cách

Theo tâm lý học hành vi, ngôn ngữ, tư duy và nhân cách không phải khả năng bẩm sinh mà đều được hình thành thông qua quá trình học tập và trải nghiệm, phản ánh cách một người phản ứng với các kích thích từ bên ngoài.

• Ngôn ngữ: ngôn ngữ có sức mạnh tác động đến cảm xúc và nhận thức – một lời khen có thể tạo động lực, trong khi một lời chỉ trích có thể làm giảm sự tự tin. cách con người sử dụng ngôn ngữ không chỉ ảnh hưởng đến người khác mà còn tác động đến chính bản thân họ, giúp định hình suy nghĩ và cảm xúc theo hướng tích cực hoặc tiêu cực.
• Tư duy: tư duy có thể bị ảnh hưởng bởi thành kiến và khuôn mẫu, khiến con người dễ đưa ra những quyết định sai lầm nếu không có tư duy phản biện. Do đó, rèn luyện tư duy độc lập và cởi mở là chìa khóa để hiểu rõ thế giới và ra quyết định chính xác hơn.
• Nhân cách: việc quan sát kỹ lưỡng các hành vi nhỏ trong cuộc sống hàng ngày có thể giúp ta nhìn thấu nhân cách thật của một người, từ đó xây dựng các mối quan hệ phù hợp và tránh bị đánh lừa bởi những ấn tượng bề ngoài.

Những kiến thức thú vị

Một phần khá thú vị của quyển sách là cuối mỗi phần sẽ có chuyên mục \"quan sát và suy đoán\", nơi tác giả phân tích những hành vi quen thuộc trong cuộc sống hàng ngày dưới lăng kính tâm lý học hành vi. Điều này không chỉ giúp độc giả hiểu sâu hơn về chính mình và những người xung quanh mà còn mang đến góc nhìn mới mẻ, thú vị về cách con người phản ứng với môi trường và các kích thích từ bên ngoài.

Chẳng hạn, khi di chuyển bằng các phương tiện công cộng như xe buýt, tàu hỏa hay máy bay, hầu hết mọi người có xu hướng chọn chỗ ngồi phía ngoài thay vì ngồi ở giữa. Câu hỏi được đặt ra là “tại sao ngồi phía ngoài luôn được yêu thích hơn?”.

Tác giả lý giải rằng con người vốn có xu hướng bảo vệ không gian cá nhân, giống như cách nhiều loài động vật đánh dấu lãnh thổ để tạo cảm giác an toàn. Việc chọn ghế ngoài mang lại lợi ích quan trọng: dù không thể đảm bảo rằng chỗ bên cạnh luôn trống, nhưng ít nhất, một phía của chúng ta chắc chắn sẽ không bị ai xâm phạm. Điều này giúp ta cảm thấy thoải mái, ít bị bó hẹp và có thể dễ dàng kiểm soát tình huống xung quanh. Mỗi người có mức độ nhạy cảm với không gian cá nhân khác nhau. Những người hướng nội, khép kín thường cảm thấy thoải mái hơn khi có khoảng cách nhất định với người lạ

Hoặc một vấn đề khác cũng thú vị không kém là “tại sao chúng ta thường dễ nổi nóng khi lái xe?”. Dù là người điềm tĩnh đến đâu, ai cũng có thể mất bình tĩnh khi gặp phải những tình huống khó chịu trên đường: kẹt xe mà xe sau cứ bấm còi inh ỏi, xe khác lạng lách cắt ngang trước mặt, hay bất ngờ phải phanh gấp. Vậy hiện tượng này được lý giải dưới góc nhìn tâm lý học như thế nào?Hiện tượng này là biểu hiện của “cơn thịnh nộ trên đường” (road rage). Khi lái xe, con người có xu hướng đồng nhất bản thân với phương tiện của mình, vô thức mở rộng phạm vi không gian cá nhân để bao gồm cả chiếc xe. Điều này khiến bất kỳ sự xâm phạm nào – dù là một chiếc xe chạy sát bên hay một tiếng còi thúc giục – đều bị não bộ coi như một mối đe dọa trực tiếp. Sự kích thích này làm gia tăng mức adrenaline, dẫn đến phản ứng căng thẳng, tức giận và đôi khi là những hành vi bộc phát thiếu kiểm soát. Hiểu được điều này có thể giúp chúng ta bình tĩnh hơn khi lái xe, tránh để cảm xúc lấn át lý trí và giữ an toàn cho chính mình cũng như những người xung quanh.

Ngoài ra, quyển sách vẫn còn lý giải rất nhiều hiện tượng thú vị cũng như các hành vi đa dạng trong cuộc sống dưới lăng kính tâm lý học hành vi.

Cảm nhận cá nhân

Cuốn sách Tâm Lý Học Hành Vi mang đến góc nhìn thú vị về cách con người phản ứng với thế giới xung quanh thông qua các quy tắc tâm lý học. Đọc sách giúp mình hiểu rõ hơn về cách hình thành thói quen, điều chỉnh hành vi để nâng cao hiệu quả trong cuộc sống. Theo mình, đây là một lựa chọn phù hợp cho những ai muốn tìm hiểu những kiến thức cơ bản về tâm lý hành vi, bởi lối viết dễ hiểu và cách diễn giải không quá phức tạp. Tuy nhiên, nếu bạn đang tìm kiếm một cuốn sách chuyên sâu với những phân tích sâu sắc hơn, có lẽ quyển này chưa thực sự thỏa mãn. Ngoài ra, cách trình bày theo trật tự logic chặt chẽ đôi khi có thể khiến người đọc cảm thấy hơi khô khan.

Dù vậy, Tâm Lý Học Hành Vi vẫn là một cuốn sách nên thử trải nghiệm, đặc biệt nếu bạn quan tâm đến cách con người bị tác động bởi môi trường và muốn lý giải con người thông qua các hành vi, biểu hiện của họ.

Tóm tắt bởi: Thụy Vy - Bookademy

Hình ảnh: Thùy Trang