Trong xã hội năm 1980, những âm thanh “ủn ỉn” của loài lợn như lan tràn khắp mọi ngóc ngách, ngõ hẻm của thời đại. Căn bệnh Trư cuồng len lỏi vào cuộc sống của mỗi người, họ tôn thờ loài lợn và chăm sóc chúng hết mực. Cái hôi hám, ô nhiễm của chúng cũng dần ngấm vào tế bào của con người, khi lương tâm và đạo đức dần suy đồi và tha hóa, loài người phải chăng đang sống kiếp lợn, và đâu đó trong tâm tưởng con người, đều tồn tại một tính lợn? Phóng chiếu bức tranh loài lợn vào xã hội con người, một giai đoạn của thời đại hiện lên với những giá trị con người và vấn đề chính trị xoay quanh thế giới của loài lợn, mang đến một bức tranh phiếm dụ đầy độc đáo, cũng không kém phần gay gắt mà tác giả đã khắc họa

1. Tác giả - tác phẩm

Nguyễn Xuân Khánh (1923-2021) là một nhà văn, dịch giả Việt Nam. Ông đến với văn chương bằng niềm yêu thích mãnh liệt và sự cống hiến không ngừng nghỉ. Năm 1959, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh lần đầu tiên ghi dấu ấn bút mực trên văn đàn Việt Nam với truyện ngắn “Một đêm”. Năm 1963, ông xuất bản tập truyện ngắn đầu tay mang tên \"Rừng sâu”, tập hợp các truyện ngắn viết từ năm 1958-1962. Tuy nhiên, nổi bật nhất trên chặng đường văn học của ông phải kể đến thể loại tiểu thuyết văn hóa lịch sử với bộ 3 tiểu thuyết “Hồ Quý Ly”(2000), “Mẫu Thượng ngàn” (2006) và “Đội gạo lên chùa” (2011). Chính những tác phẩm này đã mang dấu ấn của ông đến gần hơn với các bạn đọc, cũng như được yêu thích và đón nhận nồng nhiệt bởi những giá trị lịch sử và giá trị tái hiện mà nó đem lại. Bàn về ngòi bút của ông, nhà văn Nguyễn Văn Thọ từng nhận xét “Nguyễn Xuân Khánh đã đi từng cung bậc, từ viết báo, truyện ngắn và khi đã đủ độ chín, ông làm một vệt dài 4 tiểu thuyết đồ sộ. Đó là một kết quả trải dài trải nghiệm, suy ngẫm trong cá nhân anh Nguyễn Xuân Khánh mà chuyển động thành văn chương dài. Nếu như các nhà văn không thấm đẫm đời sống này, không lắng nghe những chuyển động của lịch sử, của nhân dân, không thể tạo ra một sự nghiệp văn chương đồ sộ đến như vậy được”. 

Trư Cuồng, hay với tên gọi khác là Chuyện Ngõ Nghèo, là một trong số những tiểu thuyết nổi tiếng của ông. Tác phẩm được viết vào Tết năm 1980, là giai đoạn khó khăn nhât của nền kinh tế Việt Nam, chính vì vậy, xuyên suốt câu chuyện là bức tranh phúng dụ của tác giả, mượn chuyện loài lợn để nói lên xã hội con người những năm tháng bao cấp, khó khăn, thiếu thốn. Tác phẩm mang đậm màu sắc hiện thực, tái hiện hoàn toàn chân thực những năm tháng đói nghèo, lạc hậu của nhân dân ta, qua đó, tác giả lồng ghép những chiêm nghiệm, suy tư, trăn trở của bản thân trước thời cuộc và xã hội.

2. Nội dung

2.1 Tóm tắt

Trư Cuồng là một cuốn nhật kí của Hoàng – một nhà báo về hưu xoay quanh cuộc sống hằng ngày với việc nuôi lợn. Cũng như bao người khác trong thời đại ấy, không chỉ Hoàng, mà Tám và Lân – hai người bạn thân của ông, đều tin rằng những con lợn ấy chính là thứ cứu sống họ trong thời buổi này. Cơn “mê lợn” như bao trùm lấy toàn xã hội, đó là một thú vui, công việc vinh dự mà người người theo đuổi

    “Chúng ta là anh hùng nuôi lợn – nghe oai chưa”

    “Có thể nói “cơn lợn” của tôi là tất yếu, nó là con đường cứu sống gia đình tôi”

Qua những trang nhật kí và hành trình nuôi lợn của Hoàng, những suy tư, suy ngẫm của ông về loài lợn dần được phóng chiếu ra xã hội. Chúng như những con người được thu nhỏ trong chiếc chuồng lợn – một xã hội thu nhỏ, có những đặc tính và hành động như những con người ngoài xã hội kia.

    “ Người xưa lên núi để trốn việc đời. Ngày nay lên núi cũng có đời. Nuôi lợn là một cách “trốn vào núi” hiện đại. Nhưng hóa ra, trong chuồng lợn cũng có đời”

Lâu dần, cái chất lợn như lan tỏa khắp mọi ngóc ngách, ngõ hẻm trong xã hội, mà Tám vẫn thường hay gọi nó là “Ô nhiễm”. Nó ngấm ngầm, chậm chạp len lỏi vào mỗi con người trong xã hội, khơi dậy những bản chân chân thật nằm sâu trong mỗi con người

    “ Tôi đã bị sơ cứng, bị chai sạn trước sự bỉ ổi của tôi và mọi người xung quanh. Tôi chỉ còn là chiếc máy đã được vặn giây cót, và theo quán tính nó vãn phải làm việc và phải sống. Hay là vì đã tiếp xúc quá lâu với loài lợn, tôi đã tự đồng nhất mình với lợn, điều đó tôi cũng không thể hiểu nổi”

Ở những chương sau của cuốn tiểu thuyết, là hành trình nhân vật Hoàng đi qua những chốn kì ảo trong giấc mơ: từ Hỗn Mang, qua Bãi Chết rồi đến xứ sở Cực thiên nhai. Ở đó, anh nhớ về những con người cũ, sự việc cũ trong thời Cải Cách ruộng đất. Để đến cuối cùng, sau khi tỉnh lại từ cõi mộng mị suốt 30 ngày, nhân vật tỉnh lại khi vợ và người con đã bán đi tất cả số lợn trong gia đình để lấy tiền duy trì cuộc sống. Cơn mê lợn như một cơn mưa rào đã tạnh và rời đi trong tâm trí Hoàng, anh trở về cuộc sống bình thường và gặp lại người bạn cũ của mình.

2.2 Bức tranh xã hội hiện thực được tái hiện rõ nét

Được viết vào những năm 1980, không khó hiểu khi những biến động, thay đổi của xã hội Việt Nam vào những năm tháng ấy được nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đưa vào tác phẩm của mình. Trư Cuồng mang giá trị hiện thực sâu sắc khi đã tái hiện chân thực những khó khăn, đói nghèo của nhân dân thông qua một bối cảnh rất hẹp: gia đình Hoàng, chuồng lợn, hai người bạn Tám và Lân. Đi sâu vào nhịp sống, câu chuyện của riêng nhân vật Hoàng, bức tranh xã hội hé mở, đó là sự thay đổi của những cuộc sống, mảnh đời sau chiến tranh, của những chiến sĩ trở về cuộc sống thường nhật, vật lộn với mưu sinh, miếng cơm manh áo. Trong những chương nhật ký của Hoàng, không thiếu những lời oán than, chát chúa của người vợ trước sự nghèo túng, thiếu ăn của gia đình

    “ Anh ơi, hết gạo rồi, anh cố xoay hai chục để em mua yến sắn cho con ăn”

Những việc cao quý như dạy học, giờ đây trở thành một món hàng hóa, được trả công, cân đo đong đếm bởi những cân tóp mỡ giòn, béo ngậy. Người người, nhà nhà , cả xã hội đổ xô đi nuôi lợn bởi mỗi con lợn là nguồn sống mà họ trông cậy vào

    “Vậy thì nuôi lợn là kế sách cuối cùng. Người ta bảo những người thanh cao, những lúc khốn cùng càng biểu hiện sự thanh cao một cách toàn vẹn. Còn tôi, lúc khốn khó này, tôi đã trở nên thô tục, cục cằn”

2.3 Lợn người – người lợn

Loài lợn hiện thân trong những trang văn của Nguyễn Xuân Khánh như một cá thể có tri giác, chúng có những cái tên rất kiêu như Chiến sĩ, Tên Lửa, Xung Kích, Thần Sấm. Thông qua chúng, những suy tư, ngẫm nghĩ về lương tri và sự tha hóa của con người dần được rõ nét bên trong chuồng lợn. Loài lợi đại diện cho kinh tế, khi kinh tế lên ngôi cũng là lúc nó đồng thời gặm nhấm đạo đức và những giá trị của con người. Tri thức nhường chỗ cho loài lợn được thể tiến tới, những cậu học trò trí thức như Linh – con trai của Hoàng dần tuyệt vọng, hoài nghi

    “ Mình học làm quái gì nhỉ? Cuộc sống thì quái dị, thối nát. Mình học, liệu học có làm cho cuộc sống ấy thay đổi đi chút nào không”

Để nuôi bầy lợn và trang trải cuộc sống, Hoàng phải bán đi tủ sách yêu quý của mình, những Sê Khốp, Hugo, Đô tốp xki để trở thành thức ăn cho loài lợn.

    “ Những Hugô, Vũ Trọng Phụng, Sêchpia, Camus, Piranđenlô ... lần lượt từ biệt ngôi nhà tôi ở để lên đường lang thang. Ông Đốt, ông Goorki là những nhà văn lang thang đã đành; đáng buồn là cả đến Tônstôi, nhà văn quí tộc, cũng rơi vào kiếp lang thang. Xin lỗi các cụ! Bởi vì lợn của tôi đang đói, các con tôi đang đói; các cụ hãy tha thứ cho tôi.”

Chúng nhai “gau gáu” đâu phải những bã đậu, mà là những trang sách, xương cốt của các vĩ nhân. Chúng say mê gặm nhấm tri thức, những lương tri, tình cảm, đạo đức trong miệng. Chúng phè phỡn vênh váo với máu xương của đại văn hào. Hoàng nhận ra

    “Từ ngày tôi bán sách, con lợn Bò của tôi bỗng nhiên trông tươi hơn hớn. Nó lớn trông thấy từng ngày. Nó phây phây, hồng hào. Da thịt nó căng ra. Lông nó bóng nhẫy như phết mỡ. Cổ núng nính một cái yếm toàn là mỡ.”

Để rồi Hoàng phải chua chát thốt lên

    “ Té ra tôi là một anh đồ tể, tôi đã chọc tiết vợ con tôi”

Chính cái thứ lợn ấy, đã chèn ép, hủy hoại, tha hóa lương tri con người. Hoàng vì dăm ba xu mà nhặt nhặn những bó bèo, gói chúng lại, cố để chúng trông có vẻ đầy đặn để giả dối, cốt kiếm thêm dăm xu một hào. Bi kịch của những con người trí thức ấy là cái tranh đấu giữa đồng tiền và lương tri, để giữ tâm trong sạch và tránh khỏi cái dơ bẩn, ô nhiễm mà loài lợn đem lại.

“Hô! Cọng bèo giả dối! Ô hô! Lương tâm trong sạch! Ô hô! Cái con người tự nghĩ mình là trí giả! Thảm thương lắm thay! Vậy thì, ta nên bán bèo hay ta nên bán sách?”

2.4 Những ẩn dụ chính trị

Ở hồi 2 của cuốn tiểu thuyết là cuộc du hành đến cõi mộng mị của Hoàng. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã ẩn dụ những vấn đề, những điều còn tồn đọng trong chính trị, xã hội bằng những câu chuyện viễn tưởng đến miền miên viễn. Tác phẩm viết vào năm 1980, khi chủ nghĩa xã hội và đảng đã lên nắm quyền

“ Cách mạng đã cắt tiết chế độ cũ. Máu tiết ở tim, gan, phổi, óc của chế độ cũ phải kiệt đi, phải chảy đến giọt cuối cùng để cách mạng thay vào đó một dòng máu mới”

Những trí thức như Hoàng, Tám được cho là những kẻ có tội, những kẻ chống đảng, bị thẩm vấn, điều tra, quan sát như những kẻ có tội. Nguyễn Xuân Khánh đã không ngại viết nên một xã hội nơi tư tưởng bị kìm kẹp, bó chặt, đúc khuôn, khi tư tưởng tự do được xem là một thứ đi ngược lại với chính trị, cách mạng và bằng mọi giá phải loại bỏ, khai trừ. Trên chặng đường ở xứ Hỗn Mang, những con người như Vinh đại diện cho lớp người sau cách mạng, luôn ngóng trông, đợi chờ Liên Xô, một thứ gì đó đẹp đẽ, sẽ đến thay đổi, cứu rỗi cuộc sống. Cách mạng thành công, nhưng vẫn còn tồn đọng biết bao vấn đề.

“ Tôi nghĩ cách mạng là để toàn thể mọi người trong xã hội đều béo. Nhưng khi cách mạng nghèo, ai béo người ấy là kẻ có tội”

“ Lúc này đất nước đang gặp nguy khốn. Đói khát, tham nhũng, trộm cướp hoành hành”

”Tôi nghĩ ra rồi anh ạ. Cuộc cách mạng của chúng ta mới chỉ làm được công việc phá vỡ xong cái vỏ. Thoái khỏi ách đế quốc mới chỉ là thoát cái vỏ nô lệ. Còn cái cốt lõi của sự nô lệ, nó nằm trong tâm hồn ta, trong suy nghĩ và việc làm của ta, trong nếp sống hàng ngày, trong không khí ta thở, trong miếng cơm ta ăn... Đập tan sự nô lệ bên trong ta mới là công việc cực kỳ khó khăn và hệ trọng và quá trình rối loạn, tan rã trong xã hội hiện nay chính là quá trình đập vỡ sự nô lệ bên trong ta, để cho những mầm mới nảy sinh.”

Ở Bến Chết, thông qua câu chuyện của Tí Giò – một kẻ đồ tể, một kẻ hành quyết pháp trường, một kẻ nắm chức lớn trong chính quyền, Nguyễn Xuân Khánh đã ẩn giấu tâm tư của mình vào những con chữ, vẽ nên bộ máy chính quyền nhũng nhiễu, hỗn loạn giai đoạn Cải cách ruộng đất. Lạm quyền, bất công, quan liêu, chèn ép dân chúng, chính quyền người nhà, những vấn đề còn tồn đọng trong xã hội, chính trị đã đẩy những con người liêm minh, chính trực như Lan, Thái đến đường chết.

“Sao ông trói mồm tôi lại, khi tôi muốn kêu than? Sao ông trói mắt tôi lại, khi tôi muốn nhìn cuộc đời.Ông có quyền gì mà tự cho phép được trói mắt, trói mồm con người lại?”

Nhân vật Tí Giò được khắc họa là nhân vật đại diện cho những vấn đề trong chính trị, là một kẻ đồ tể “cắt máu thời đại”, “cắt máu xã hội”.

 “Mùi lợn nó ám vào người ông, tới gần là thấy ngay. Không tẩy rửa được đâu, nó ám vào da thịt, thậm chí nó còn ám vào phủ tạng tim óc. Vậy nên, dù qua thời gian dài, mùi trên da thịt bay hết đi nhưng mùi trong tim óc vẫn còn và thỉnh thoảng mùi ấy vẫn toát ra từ hơi thở, từ ánh mắt...”

Xứ Cực thiên nhai là một chốn thần tiên nơi con người không có nỗi buồn, không có nước mắt, chỉ có niềm vui, ấm no hạnh phúc tựa thiên đường. Song xã hội bị chi phối như vậy nảy sinh những mầm móng của vấn đề thời đại, nơi con người bị giam hãm, kìm kẹp cả về tư tưởng, suy nghĩ, cảm xúc. Càng khát khao chốn Cực thiên nhai, càng cố gắng tạo ra nó, chỉ càng cầm tù con người bởi lẽ

“Chính ngài là kẻ đã nhìn lệch lạc. Ngài chỉ thấy mỗi một chất lợn, và chỉ khuyến khích riêng chất lợn trong con người thức dậy.”

Sự trì trệ trong kinh tế và sự chi phối trong chính trị chính là mầm mống cho căn bệnh rư cuồng bùng phát, khiến con người tha hóa, đánh mất bản thân. Trong cuốn bách khoa toàn thư lợn đã từng đề cập triết lý lợn, rằng

“Cứ ăn cho đến lúc cái bụng ta to bằng cái thúng, và thế là cảm giác no nê, thỏa mản, hạnh phúc sẽ đến. Tuyệt đối chớ nên suy nghĩ, vì suy nghĩ là mầm tai ương …”

Khi con người chỉ thỏa mãn bằng miếng cơm manh áo, bằng những vật chất nhu cầu cấp thấp, mà quên đi sự giải tỏa về tâm hồn, tri thức, suy nghĩ, cũng là lúc người và lợn trở nên lẫn lộn khó phân biệt. “ trong chuồng lợn cũng có chính trị”. Đó cũng là khi virus Poocxinomani ăn sâu, tiêm nhiễm vào đời sống con người

“Kẻ nào mắc bệnh ấy, nếu còn lương tri, thì cũng nặng và điên loạn. Kẻ nào mắc bệnh ấy, nếu yếu đuối, thì suốt đời mê man chạy theo hình bóng loài lợn, tôn thờ lợn.”

Cuối cùng, ở đời sống thực tại, cơn sốt lợn dần qua đi, ẩn dụ cho sự thay da đổi thịt, bình ổn của chính trị. Con người ta như tỉnh giấc khỏi cơn mộng mị, trở về với cuộc sống thường nhật, nơi những con lợn không còn làm vương, làm tướng trong xã hội. Song, những gì còn sót lại sau trận đại dịch vẫn còn đấy. Linh – con trai của Hoàng lựa chọn đi theo nghề đồ tể, tựa như một vòng tròn vô tận không hồi kết. Những trăn trở về sự tái nhiễm của con virus Trư Cuồng vẫn không thể xóa bỏ

“Vừa qua con lắc chạy sang thời kỳ xáo động; hiện nay, con lắc lại quay sang thời kỳ hiền hòa. Rồi tiếp sau đó thì sao? Có thể xao động mãi mãi, hay là hiền hòa mãi mãi? Có thể xao động kéo dài không ngừng để biến thành một cơn bão. Cũng có thể ốc đảo xanh cứ nhỏ dần, bé dần trước sự tấn công của bão cát, để cuối cùng tất cả biến thành sa mạc.”

3. Cảm nhận cá nhân

Thông qua loài lợn, chuồng lợn, những vấn đề sâu cay của chính trị, của thời đại được tác giả đặt lên và soi xét. Mượn chuyện lợn để nói chuyện người, bức tranh xã hội hiện rõ bằng sự ẩn dụ, phiếm dụ đầy tài tình dưới ngòi bút sâu cay của nhà văn. Những câu hỏi về lương tri, về tính người, sự tranh đấu giữa phần con và phần người, phần thiện và ác diễn ra khốc liệt trong mỗi con người khi mà “một chiều kích trong bản chất con người là lợn”. Ở đó, con người ta không chỉ vẫy vùng trong đầm lầy của số phận, của lương tri, mà còn vẫy vùng khỏi sự kìm cặp, sự theo dõi của chính quyền. Những góc khuất của chính trị, những tham nhũng, bè phái, sự bất cập trong cải cách cần phải được nhìn thằng, nhìn sâu và đối mặt giải quyết. Bằng ngòi bút hóm hỉnh, hình ảnh ẩn dụ độc đáo mới lạ, Trư Cuồng của Nguyễn Xuân Khánh là một cuốn sách mang sức nặng của giá trị thời đại và đạo đức, phản ánh những vấn đề nổi cộm trong xã hội thời bấy giờ. Dưới góc nhìn của nhà văn Hoàng và đi qua câu chuyện của những nhân vật phụ như Lan, Tí Giò, Vinh, một cuộc sống gần nửa thế kỉ trước hiện ra sống động trước mắt độc giả, trải nghiệm những thước phim chân thực dưới những trang văn và thấu hiểu thêm những góc ngách trong tâm hồn của con người sống trong thuở bấy giờ.

Tóm tắt bởi: Mai Thúy - Bookademy

 Hình ảnh: Long Quân - Bookademy