Truyện ngắn Tư Cách Mõ của Nam Cao mở đầu bằng hình ảnh một lão mõ già nua, tàn tạ, cả đời chỉ biết cúi đầu hầu hạ, sống kiếp nghèo khổ đến mức không còn chút tự trọng nào. Ở làng quê phong kiến, mõ là kẻ thấp hèn nhất, không có danh phận, không có quyền lợi, chỉ được xem như công cụ sai vặt của những người có quyền lực.

Tác giả miêu tả lão mõ như một con người đã quen với việc bị sai khiến, bị quát tháo, đến mức hắn xem đó như một lẽ hiển nhiên của cuộc đời mình:

    \"Lão Mõ là người mà từ khi sinh ra đã quen cúi đầu, đã quen với tiếng quát tháo, quen với sự sai bảo. Lão chưa từng dám ngẩng mặt nhìn ai, chưa từng dám cãi lại ai một lời. Cuộc đời lão, nếu không quỵ lụy, thì cũng chẳng có cơm mà ăn.\"

Cuộc sống của lão mõ gắn liền với những đồng tiền lẻ bố thí, những bát cơm thừa người ta vứt cho. Hắn không có đất để cày, không có tài sản, không có gì trong tay ngoài bộ quần áo rách rưới và công việc mõ làng – công việc mà không ai trong xã hội coi trọng.

Nhưng lão mõ không dám than phiền hay oán trách số phận. Ngược lại, hắn chấp nhận nó một cách cam chịu. Với hắn, chỉ cần có cái ăn, có chỗ ngủ qua ngày là đủ. Vì vậy, hắn học cách khúm núm, nịnh nọt, sống theo kiểu “cúi đầu mà sống”.

Câu chuyện trở nên cao trào khi trong làng có một cuộc họp quan trọng. Đây là dịp mà các vị chức sắc, người có địa vị trong làng tụ họp để bàn bạc công việc. Lão mõ, với bản tính quỵ lụy, lăng xăng chạy việc, cười nói nịnh bợ với hy vọng sẽ được chú ý và đối xử tử tế hơn.

Nhưng trớ trêu thay, những kẻ có quyền thế trong làng không những không cảm thông, mà còn khinh miệt hắn hơn. Một kẻ trong làng, giữa cuộc họp, bỗng buông một câu đầy mỉa mai:

    \"Mõ mà cũng đòi có tư cách à?!\"

Câu nói ấy là một cái tát đau đớn vào mặt lão mõ. Hắn đứng sững lại, trong lòng trào dâng một cảm giác vừa tủi nhục, vừa bất lực. Hóa ra, dù hắn có cố gắng sống “biết điều” đến đâu, có nịnh nọt, có cúi đầu đến mức nào, thì xã hội vẫn không chấp nhận hắn là một con người có giá trị.

Lão mõ chợt nhận ra một sự thật cay đắng: Trong mắt những kẻ giàu có và quyền lực, hắn mãi mãi chỉ là một kẻ mõ – một kẻ không có tư cách, không có nhân phẩm.

Khoảnh khắc đó, trong lòng lão mõ như có một trận cuồng phong. Cả đời hắn đã sống với niềm tin rằng nếu biết nhún nhường, biết quỵ lụy thì sẽ được chấp nhận. Nhưng bây giờ, hắn nhận ra mình đã sai. Xã hội này không bao giờ chấp nhận hắn, dù hắn có hạ mình đến mức nào đi chăng nữa.

Nhưng rồi, như một thói quen, hắn lại cúi đầu, cười hề hề, tiếp tục làm công việc của mình. Vì hắn biết, dù có phẫn uất đến đâu, hắn cũng không thể thay đổi số phận.

Nam Cao kết thúc câu chuyện bằng một chi tiết đầy chua xót:

    \"Lão Mõ chép miệng, lặng lẽ quay đi. Cái lưng còng hơn một chút, cái đầu cúi thấp hơn một chút. Ngoài sân, những tiếng cười vẫn rộ lên, trong đó có cả tiếng cười của lão.\"

Một kết thúc tưởng như nhẹ nhàng, nhưng lại ám ảnh đến đau lòng. Lão mõ đã quen với thân phận của mình, quen với việc bị khinh bỉ. Ngay cả khi bị chà đạp, hắn cũng không còn sức phản kháng. Cái nghèo đã biến hắn thành một kẻ chỉ biết cam chịu, đến mức chẳng còn dám đau lòng trước sự nhục nhã của chính mình.

Truyện ngắn Tư Cách Mõ không chỉ là câu chuyện về một kẻ mõ làng, mà còn là một bức tranh hiện thực về xã hội phong kiến đầy bất công. Ở đó, những người nghèo không chỉ bị đói khát, mà còn bị chà đạp nhân phẩm đến mức không còn lòng tự trọng.

Câu nói \"Mõ mà cũng đòi có tư cách à?\" không chỉ là lời sỉ nhục dành riêng cho lão mõ, mà còn là lời nhắc nhở đầy chua chát về cách xã hội nhìn nhận những con người thuộc tầng lớp thấp kém. Nam Cao đã đặt ra một câu hỏi nhức nhối: Trong một xã hội bất công, con người có thể giữ được nhân phẩm không? Hay nhân phẩm cũng là một thứ xa xỉ mà họ không có quyền sở hữu?

Lão mõ là hình ảnh tiêu biểu của những con người bị xã hội bóp nghẹt, những kẻ bị đẩy xuống tận cùng của sự nghèo đói và phải cúi đầu để tồn tại. Nhưng ngay cả khi họ đã cúi đầu đến tận cùng, họ vẫn không được chấp nhận.

Chất bi hài trong truyện không chỉ nằm ở những tình huống châm biếm, mà còn ở chính số phận của lão mõ. Người ta cười vì sự khúm núm của hắn, nhưng ẩn sau tiếng cười ấy là nỗi đau của cả một kiếp người bị xã hội vùi dập.

Truyện ngắn Tư Cách Mõ không chỉ phản ánh hiện thực xã hội, mà còn là một lời cảnh tỉnh về nhân phẩm con người. Xã hội nào cũng có những kẻ \"mõ\" – những con người bị khinh miệt chỉ vì họ nghèo. Nhưng liệu nghèo có phải là cái tội? Liệu con người có quyền khinh bỉ người khác chỉ vì họ kém may mắn hơn?

Câu chuyện kết thúc bằng tiếng cười chua xót của lão mõ. Một tiếng cười không phải vì vui, mà là vì hắn đã quá quen với số phận của mình. Và đó chính là điều bi thảm nhất: Khi một con người không còn dám phản kháng, không còn dám đau khổ, không còn dám ước mơ thay đổi số phận.

Đọc Tư Cách Mõ, ta không chỉ thấy một câu chuyện về một kẻ mõ làng, mà còn thấy cả một thông điệp lớn lao mà Nam Cao gửi gắm:

• Nhân phẩm con người có thể bị xã hội tước đoạt đến mức nào?
• Trong một xã hội bất công, liệu có còn chỗ cho những kẻ dưới đáy được tôn trọng?
• Và liệu tiếng cười cuối cùng của lão mõ có phải là tiếng cười của rất nhiều con người khác trong xã hội này, những người đã quen với sự bất công đến mức không còn sức phản kháng?

3. Cảm nhận cá nhân

Có lẽ ít có truyện ngắn nào của Nam Cao khiến tôi day dứt đến vậy. Tư Cách Mõ không có những tình tiết kịch tính, không có những nút thắt gay cấn, nhưng lại thấm vào lòng người đọc như một vết dao cứa chậm rãi, để lại một nỗi đau âm ỉ, một sự chua xót đến tột cùng. Đọc xong truyện, tôi không biết mình nên khóc hay nên cười. Tôi thấy thương, thấy giận, thấy bất lực, và thấy chính bản thân mình đâu đó trong hình ảnh lão mõ.

Điều ám ảnh tôi nhất sau khi gấp lại câu chuyện chính là tiếng cười của lão mõ. Một tiếng cười vang lên giữa những kẻ quyền thế đang chế giễu hắn. Tiếng cười ấy có lẽ đã khiến tôi muốn bật khóc. Không phải vì thương hại một kẻ mõ làng, mà vì tôi nhận ra rằng, có những nỗi đau khi đã quá sâu, con người ta không thể khóc được nữa, mà chỉ có thể cười trong bất lực.

    \"Lão Mõ chép miệng, lặng lẽ quay đi. Cái lưng còng hơn một chút, cái đầu cúi thấp hơn một chút. Ngoài sân, những tiếng cười vẫn rộ lên, trong đó có cả tiếng cười của lão.\"

Tôi tự hỏi, đó có phải là một tiếng cười thật sự không? Hay chỉ là một tiếng cười méo mó, một tiếng cười cay đắng đến tận cùng, một tiếng cười dành cho chính số phận của mình? Cả đời lão mõ cúi đầu, nhịn nhục, chỉ mong được chấp nhận, nhưng cuối cùng, lão nhận lại được gì? Một câu nói mỉa mai đầy khinh bỉ:

    \"Mõ mà cũng đòi có tư cách à?\"

Một câu nói gọn lỏn, nhưng chứa đựng cả một sự thật phũ phàng đến đau lòng. Đọc đến đây, tôi thấy nghẹn lại. Lão mõ có thể nghèo, có thể hèn, nhưng hắn cũng là một con người. Hắn cũng có quyền được đối xử tử tế. Hắn cũng có quyền được làm người. Nhưng xã hội không cho hắn cái quyền đó. Và điều bi kịch nhất là, ngay cả bản thân lão mõ cũng đã quen với điều đó.

Có lẽ điều đáng sợ nhất không phải là bị người khác chà đạp, mà là khi chính mình cũng quên mất rằng mình có quyền được tôn trọng. Lão mõ đã sống cả đời với sự cúi đầu, đến mức hắn không còn nghĩ rằng mình xứng đáng với bất kỳ sự đối xử tử tế nào nữa. Khi bị sỉ nhục, hắn không phẫn nộ, không phản kháng, mà chỉ lặng lẽ cười trừ rồi cúi đầu đi tiếp.

Tôi tự hỏi, nếu là tôi, nếu tôi sống trong hoàn cảnh của lão mõ, tôi có dám phản kháng không? Hay tôi cũng sẽ giống hắn, nhẫn nhục đến mức không còn dám đau khổ?

Tôi chợt nhớ đến những con người trong xã hội ngày nay – những người lao động nghèo, những kẻ ăn xin bên vệ đường, những người bị coi thường chỉ vì họ không có tiền. Họ cũng giống lão mõ, bị nhìn bằng ánh mắt khinh miệt, bị xã hội lãng quên. Họ cũng bị hỏi bằng những câu hỏi đầy cay độc:

    \"Nghèo thì có quyền đòi hỏi gì?\"

    \"Ăn mày mà cũng đòi lòng tự trọng à?\"

Và đáng buồn thay, cũng có rất nhiều người trong số họ, vì quá quen với những câu hỏi ấy, đã chấp nhận nó như một lẽ hiển nhiên.

Đọc Tư Cách Mõ, tôi chợt nhận ra một điều: Không ai sinh ra đã thấp hèn. Chỉ có xã hội khiến con người trở nên thấp hèn mà thôi. Lão mõ không đáng bị khinh thường. Hắn đáng được thương. Nếu sinh ra trong một hoàn cảnh khác, có lẽ hắn cũng là một người có danh phận, có tiếng nói, có quyền được ngẩng cao đầu. Nhưng xã hội đã không cho hắn cơ hội đó.

Tôi nghĩ về những người lao động vất vả ngoài kia – những cô lao công lặng lẽ quét rác lúc nửa đêm, những người bán vé số rã rời dưới cái nắng gắt, những bác xe ôm gầy gò ngồi chờ khách bên vỉa hè. Họ có thể nghèo tiền bạc, nhưng điều đó không có nghĩa là họ nghèo nhân phẩm. Họ không đáng bị khinh miệt. Và chúng ta – những người may mắn hơn – không có quyền cướp đi lòng tự trọng của họ.

Lão mõ đã sống cả đời trong nhục nhã, nhưng cuối cùng, điều khiến tôi đau lòng nhất không phải là cuộc đời của hắn, mà là sự cam chịu của hắn. Nếu hắn vẫn còn phẫn nộ, vẫn còn tức giận, thì có lẽ hắn vẫn còn một tia hy vọng. Nhưng hắn không còn hy vọng nữa. Và điều đó khiến tôi sợ hãi.

Bởi vì tôi hiểu rằng, nếu một con người sống quá lâu trong sự bất công, họ sẽ ngừng phản kháng. Họ sẽ chấp nhận nó như một điều tất yếu. Và đến khi đó, ngay cả nỗi đau cũng không còn làm họ nhức nhối nữa.

Và đó chính là điều đáng sợ nhất: Khi con người không còn dám đau khổ, khi họ không còn mong muốn thay đổi số phận.

Tôi tự hỏi, liệu có bao nhiêu người trong chúng ta, cũng đang sống như lão mõ?

Bao nhiêu người đang cười để che giấu nước mắt?

Bao nhiêu người đang cúi đầu để tồn tại, mà quên mất rằng mình cũng có quyền được ngẩng cao đầu?

Và liệu có bao nhiêu người trong số chúng ta, đã vô tình nói ra những câu như \"Mõ mà cũng đòi có tư cách à?\", khiến một ai đó phải cười trong nước mắt?

Nam Cao không chỉ viết về lão mõ. Ông viết về cả một tầng lớp người. Ông viết về những kẻ nghèo khổ, những kẻ bị xã hội dày xéo đến mức không còn biết phản kháng.

Và có lẽ, ông cũng đang viết về chính chúng ta – những con người đôi khi vô tình thờ ơ trước nỗi đau của người khác, những con người đã quá quen với bất công đến mức coi đó là điều bình thường.

Tư Cách Mõ không chỉ là câu chuyện về một người, mà là câu chuyện về cả một xã hội. Một xã hội mà ở đó, có những người đang phải cười để che giấu nước mắt. Một xã hội mà nếu chúng ta không cẩn thận, một ngày nào đó, chính chúng ta cũng sẽ trở thành lão mõ.

Và đến khi ấy, liệu ai sẽ khóc cho chúng ta?

Đó là những câu hỏi không chỉ dành riêng cho xã hội phong kiến, mà còn khiến chúng ta phải trăn trở ngay cả trong thời đại ngày nay.