Tôi đến với Khái Hưng qua những trang sách cũ sờn gáy ông nội để lại. Từ Hồn bướm mơ tiên đến Tiêu Sơn tráng sĩ, những trang văn của ông là khúc nhạc dịu buồn, là áng khói lam bảng lảng trên mái ngói rêu phong, là thế giới nơi người ta tìm đến để hoài niệm, để mơ mộng và để tiếc nuối. Cái chất văn Khái Hưng – mềm, nhẹ, u uẩn – luôn khiến lòng tôi man mác buồn, như thể ký ức tuổi xuân chưa kịp nở đã hóa tro tàn.

Chúng tôi – lũ học sinh cấp ba mê văn chương – vẫn gọi đùa ông là “Kẻ lụy tình bất đắc dĩ” hay “Người từ chối ái tình”. Vì lạ thay, những truyện tình của ông, dù bắt đầu bằng những giao cảm dịu dàng, thường đều đi đến một kết thúc cay đắng, bỏ dở, xót xa. Nếu Nhất Linh mộng mơ vẽ nên những câu chuyện tình đẹp trong Nắng thu, Lạnh lùng… thì Khái Hưng lại đầy cảnh giác. Trong mắt ông, tình yêu – nếu không đủ chín chắn – là một thứ ma túy tinh thần, ru ngủ lý trí, khiến người ta sa vào mê lộ mộng mị mà đánh mất lý tưởng lớn hơn.

Khái Hưng không chống lại tình yêu, nhưng ông chống lại thứ tình yêu mù quáng, phi lý trí. Ông khao khát một tình yêu lớn hơn, gắn với lý tưởng cải tạo xã hội, vượt ra khỏi rào cản giai cấp, truyền thống và lễ giáo. Tình yêu lý tưởng của ông là sự đồng hành của hai tâm hồn cùng chí hướng, cùng đấu tranh cho một xã hội công bằng, tự do – không phải những phút đam mê nhất thời để rồi tiếc nuối cả đời. Tình yêu trong truyện Khái Hưng không bao giờ là cái đích cuối cùng. Nó là một thử thách, một khúc ngoặt, đôi khi là một bi kịch để nhân vật đối diện với chính mình. Ở Tiêu Sơn tráng sĩ, vì mê mải ái tình mà kẻ nam nhi bỏ lỡ chí lớn, phụ bạc bằng hữu. Ở Trống Mái, một mối tình đầu e lệ tan vỡ chỉ vì thiếu dũng khí. Ở Hồn bướm mơ tiên, Lan đã chọn cửa Phật để thoát khỏi trần ai, từ bỏ cuộc tình trần tục được sắp đặt. Và với Nửa chừng xuân – câu chuyện tình yêu thời tân học – vẫn là một điệp khúc sầu: yêu, sai, và bỏ lỡ.

Nửa chừng xuân là một khúc ca ngắn buồn về một mối tình đẹp mà không trọn vẹn. Câu chuyện mở ra trong khung cảnh mùa thu làng quê Bắc Bộ thanh bình – nơi Mai, cô gái nông thôn hiền hậu, gặp Lộc – chàng trai thị thành văn minh, trẻ trung. Giữa họ là thứ tình cảm trong trẻo, rung động nhẹ nhàng như cơn gió lùa qua đồng ngô vào một buổi chiều vàng ươm.

“Hai bên đường, lá ngô trước gió rung động lao xao. Cô cũng thấy người cô rung động… như cái khí lực bồng bột chứa trong cây, phát ra các búp non trên cành tơ mơn mởn.”

Tình yêu đến bất ngờ, đẹp và đầy hy vọng. Nhưng cũng như tên gọi của nó – Nửa chừng xuân – mối tình ấy chỉ kịp nảy nở, chưa kịp đơm hoa đã buộc phải lìa cành. Một đám cưới giả, một đêm hoan lạc trong phút yếu lòng, một lời hứa không thành… và rồi tất cả tan vỡ.

Mai – một cô gái sống trong khuôn phép – đã đánh đổi danh dự và tuổi xuân vì tin vào lời thề non hẹn biển. Lộc – tưởng chừng là người đại diện cho tư tưởng tân học – lại không đủ bản lĩnh để bảo vệ tình yêu mình lựa chọn, khi đối diện với rào cản mẹ già và lễ giáo.

“Xuân còn xanh là xuân chưa chín” – lời Xuân Diệu vang lên như định mệnh cho cả một thế hệ trẻ tuổi. Tuổi trẻ ấy có thể yêu, có thể khát khao sống thật với cảm xúc của mình, nhưng thiếu dũng khí để đấu tranh, thiếu tỉnh táo để hiểu đâu là giới hạn của tự do, đâu là trách nhiệm với cuộc đời của người khác.

Ở Lộc là một tư tưởng nửa mùa: chống phong kiến bằng miệng nhưng khuất phục khi phải lựa chọn. Ở Mai là một tâm hồn thơ mộng nhưng thiếu sự tỉnh táo cần thiết. Tình yêu của họ – đẹp nhưng vụng về – đã sớm bị hiện thực nghiệt ngã nghiền nát.

Nếu như Nửa chừng xuân là một khúc bi ca về sự đổ vỡ của những lý tưởng yêu đương trước bức tường vô hình của lễ giáo và định kiến, thì Mai và Lộc chính là hai nhân vật gánh chịu trọn vẹn âm hưởng cay đắng ấy. Họ là những con người trẻ, từng khát khao sống một cuộc đời mới, yêu theo cách của riêng mình, nhưng lại bị chính thời đại và bản thân mình đẩy vào ngõ cụt. Chính trong sự tương phản giữa họ, Khái Hưng đã chạm đến chiều sâu bi kịch của con người tân thời – nửa tỉnh, nửa mê, nửa bước về phía ánh sáng, nửa rơi lại trong bóng tối u hoài của quá khứ.

Mai, thoạt nhìn, là hình tượng người phụ nữ yếu mềm, chịu nhiều bất hạnh. Nhưng dưới vẻ ngoài nhẫn nhục, lặng lẽ ấy là một tâm hồn mang đầy nghịch lý. Cô yêu, nhưng không dám yêu trọn vẹn; cô khát khao tự do, nhưng lại sợ hãi khi đứng trước lựa chọn rũ bỏ vòng kim cô đạo đức. Bi kịch lớn nhất của Mai không nằm ở thân phận bị phụ bạc hay mang thai ngoài giá thú, mà nằm ở chỗ cô là hiện thân của một lớp phụ nữ bị giằng co giữa hai lực kéo: một bên là khát vọng sống đúng bản ngã, một bên là sự sợ hãi ánh mắt của xã hội, sự răn đe của nề nếp cổ hủ. Khi Mai không dám cùng Lộc bước tới, không dám tự quyết số phận mình, cô đã từ chối cơ hội giải thoát — và chính trong hành động đó, Khái Hưng phơi bày nỗi tuyệt vọng của một tầng lớp phụ nữ bị giam hãm trong chính nỗi sợ mà họ thấm nhuần từ thuở nhỏ.

“- Thế nào, tôi hỏi cô đã có chồng chưa, sao cô lại không đáp?

- Thưa ông, em nghèo thế thì ai lấy.

- Thế sao tôi không nghèo mà cũng chưa ai thèm lấy tôi?”

Nhưng Lộc cũng chẳng phải một nhân vật lý tưởng hay anh hùng hóa. Trái lại, bi kịch của Lộc mang đậm màu sắc của sự non nớt và lầm tưởng. Anh đại diện cho tầng lớp thanh niên trí thức Tây học – những người mang trong mình mơ ước cải tạo xã hội, sống theo lý tưởng của khoa học, tiến bộ, yêu tự do, đề cao cá nhân. Nhưng lý tưởng của Lộc quá mơ hồ, quá yếu ớt khi va chạm với thực tế. Lộc yêu Mai, muốn cứu cô khỏi vòng lễ giáo, nhưng khi gặp phải rào cản xã hội, chính anh lại hoang mang, do dự, và cuối cùng cũng không vượt qua được giới hạn tâm lý của mình. Anh đau khổ, nhưng không dám hành động quyết liệt. Anh thương Mai, nhưng không đủ bản lĩnh gánh lấy hệ quả của tình yêu ấy. Giữa những lý tưởng được rao giảng và cảm xúc thực tế, Lộc chới với như người đứng trên cầu vồng – đẹp, nhưng mong manh và không có điểm tựa.

Chính qua Lộc và Mai, Khái Hưng đã không chỉ kể một câu chuyện tình, mà dựng lên một trường kịch tâm lý về con người trong thời đại giao thời. Mai đại diện cho nỗi sợ truyền kiếp của phụ nữ truyền thống: sợ làm khác, sợ bị đàm tiếu, sợ bị xem là “hư hỏng”. Còn Lộc, lại là hiện thân của trí thức mới với lòng trắc ẩn nhưng thiếu thực lực – những người muốn đổi thay xã hội nhưng chưa dám thay đổi chính mình. Họ yêu nhau, nhưng không cứu được nhau. Họ hiểu nhau, nhưng không thể đi cùng nhau đến tận cùng. Họ bị chia cắt không bởi ngoại cảnh, mà bởi chính những rào cản trong nội tâm, những thói quen đạo đức đã bám rễ trong tiềm thức, khiến cho tình yêu – vốn nên là sự giải phóng – lại trở thành một cái cớ để tự kết án.

Điều đáng nói là Khái Hưng không phán xét nhân vật nào. Ông nhìn họ bằng ánh mắt cảm thông, đầy thấu hiểu. Mai không phải là kẻ nhu nhược, Lộc không hẳn là người hèn nhát – họ đều là những cá nhân đang cố gắng bước ra khỏi cái bóng của quá khứ, nhưng mỗi người lại có một nỗi sợ riêng khiến hành trình ấy mãi không thể hoàn thành. Chính trong sự thất bại đó, Nửa chừng xuân mới trở thành một tiểu thuyết mang tinh thần thời đại: không có ai thắng, cũng không ai thua – chỉ có con người giữa khúc quanh của lịch sử, vật lộn với niềm tin, thân phận và những mảnh tình chưa kịp thành hình đã vỡ tan.

Nếu Nửa chừng xuân là bi kịch của tình yêu trong thời đại giao thời, thì những tác phẩm khác của Khái Hưng như Hồn bướm mơ tiên, Anh phải sống,... đều tiếp nối những vấn đề ấy nhưng từ các góc độ khác nhau, như nhiều mặt cắt của một viên ngọc thời đại.

Trong Hồn bướm mơ tiên, Khái Hưng để nhân vật Lan đứng trước xung đột giữa đức tin Phật giáo và ái tình, một cuộc giằng co không kém phần bi kịch giữa bản ngã và bổn phận. Lan cũng như Lộc, là người sống với lý tưởng, nhưng cuối cùng lý tưởng ấy không thể cứu vớt được số phận con người. Cái chết của Lan là một kết cục không phải của sự giải thoát, mà là một hình thức trốn thoát khỏi nghịch cảnh – gần giống như cách Lộc dần buông xuôi trước bi kịch tình yêu.

Với Anh phải sống, Khái Hưng một lần nữa khơi lại chủ đề hy sinh, nhưng lần này là tình thân, không phải tình yêu. Cuộc giằng xé giữa hai vợ chồng nghèo chỉ để quyết định ai chết, ai sống, gợi một thứ nhân văn buốt giá, khiến độc giả thảng thốt về cái khốc liệt của số phận. So với bi kịch âm thầm trong Nửa chừng xuân, thì Anh phải sống là một cú đấm thẳng vào thực tế, còn Nửa chừng xuân là một tiếng nức nở giữa lòng đêm.

Dù thể hiện dưới dạng thức nào, các nhân vật Khái Hưng đều mang chung một nỗi niềm: họ là những kẻ mộng mơ sống giữa đời thực. Họ yêu lý tưởng, nhưng đời lại không cho họ sống với lý tưởng ấy. Họ là người của giao thời, và chính vì thế, họ mãi mãi lạc lối.

Nửa chừng xuân không chỉ là một câu chuyện tình buồn. Đó là tấm gương phản chiếu xung đột giữa hai thế hệ: thế hệ mới – dũng cảm nhưng nửa vời – và thế hệ cũ – bảo thủ nhưng đầy bản năng sinh tồn.

Nhân vật bà Án – mẹ của Lộc – là hiện thân tiêu biểu cho tư tưởng Khổng giáo cổ hủ. Với bà, danh dự dòng họ, môn đăng hộ đối, tam tòng tứ đức là lẽ sống. Khi biết con trai mình yêu một cô gái quê nghèo, bà đã dùng mọi thủ đoạn để chia rẽ họ. Trong mắt bà, sự chênh lệch giai cấp là thứ không thể dung hòa, và tự do hôn nhân là biểu hiện của sự nổi loạn.

“À, mày giở văn minh ra với tao à? Tự do kết hôn à? Mày không bằng lòng nhưng tao bằng lòng. Mày phải biết lấy vợ gả chồng phải tìm chỗ môn đăng hộ đối, chớ mày định bắt tao thông gia với bọn nhà quê à? Với bọn cùng đinh à! Mày làm mất thể diện tao, mất danh giá tổ tiên, mày là một thằng con bất hiếu. Nghe chưa?”

Nhưng xét kỹ, bà Án không phải một nhân vật hoàn toàn đáng ghét. Bà không phải người độc ác – bà chỉ là sản phẩm của một thời đại khác. Bà không hiểu nổi thế giới mới đang tới, nhưng lại hiểu sâu sắc giá trị mà mình cần bảo vệ. Trong cuộc chiến giữa hai hệ tư tưởng, bà dùng kinh nghiệm và bản năng để chống lại những gì bà không thể lý giải.

Và đó chính là bi kịch của xã hội Việt Nam giai đoạn giao thời. Những người trẻ như Lộc và Mai đang cố bước ra khỏi chiếc áo chật chội của lễ giáo, nhưng lại không đủ mạnh để xé toang nó. Họ mới chỉ “nửa chừng” trong cả tình yêu lẫn cuộc cách mạng tinh thần. Tình yêu của họ tan vỡ không chỉ vì định kiến mà còn vì chính sự non trẻ của họ.

\"Anh xin thú thực: Khi bắt đầu yêu em, thì anh cứ tưởng tới hạnh phúc của ái tình. Chứ không bao giờ anh nghĩ về gia đình và con cái. Anh thực là một thằng ích kỷ như trăm nghìn người khác. Anh chỉ muốn ái tình đối với anh mãi mãi và hoàn toàn là ái tình, là ái tình không san sẻ. Anh có ngờ đâu đến kết quả của ái tình.\"

Khái Hưng, với nhãn quan sắc sảo, không chỉ vẽ ra bi kịch của tình yêu mà còn vạch rõ một vấn đề sâu xa hơn: đó là sự hời hợt, bề ngoài của lớp người trẻ chạy theo phong trào tân học.

Lộc mặc âu phục, nói chuyện tự do, khinh thường mẹ là “cổ hủ” – nhưng lại không dám tự quyết cho hạnh phúc của chính mình. Chàng chỉ là một đại diện của kiểu người nửa mùa: nửa phong kiến, nửa hiện đại, chẳng thuộc hẳn về đâu. Và cũng chính kiểu “tân thời giả hiệu” này đã làm tổn thương Mai – người con gái dám yêu, dám hi sinh nhưng bị bỏ lại một mình với đứa con không cha và nỗi đau không lời.

“- Quái, anh ạ, sao chúng ta không mấy khi nghĩ đến ý nghĩa vợ chồng nhỉ, chúng ta chỉ biết chúng ta yêu nhau.”

Mai chính là hình ảnh điển hình cho những người phụ nữ bị cuốn vào làn sóng đổi thay xã hội nhưng không có chỗ đứng. Cô là nạn nhân của cả hai thế giới: thế giới cũ thì ruồng bỏ, thế giới mới thì chưa dang tay đón nhận. Cô mang thai, bị đuổi khỏi nhà, bị xã hội khinh rẻ – dù tất cả bắt đầu chỉ từ một tình yêu chân thành.

Không có cái chết nào, không có kết cục đẫm máu, nhưng Nửa chừng xuân là một bi kịch lặng lẽ và ám ảnh. Nó không lớn tiếng lên án, không gào thét phẫn nộ. Nó chỉ lặng thầm kể một câu chuyện, để người đọc tự cảm nhận nỗi đau đang âm ỉ lan khắp từng trang sách.

Đây là cuốn tiểu thuyết của một thời đại chuyển mình – nơi những giá trị cũ chưa kịp sụp đổ và những lý tưởng mới chưa kịp định hình. Trong vùng giao thoa ấy, biết bao con người như Mai, như Lộc, đã ngã xuống – không phải vì họ yếu kém, mà vì họ sinh ra không đúng thời điểm.

Nửa chừng xuân cổ vũ một tinh thần yêu đương chín chắn, trưởng thành và đồng thời cũng ngầm ý chỉ trích những con người hô hào cách mạng đương thời, những trí thức mạnh miệng nhưng không đủ bản lĩnh, không đủ quyết đoán trước sự tấn công dồn dập của tư tưởng đạo Khổng vào tình yêu, vào lý tưởng đấu tranh của mình. Thật vậy, chỉ yêu nhau thôi không đủ, một đời hạnh phúc đằng đẵng về sau không thể được quyết định bằng mấy lời mật ngọt thoáng chốc, hay chỉ là những khoái cảm thuở ban đầu, mà phải bằng tinh thần trưởng thành và nghiêm túc, không đi quá ranh giới. Phải có đủ sự thấu hiểu nhau, đủ bản lĩnh để vượt qua những chông gai giăng sẵn để đến được với nhau, có như vậy con người ta mới cảm thấy mình có ích với chính đời ta, có ích cho nhau, và có ích cho cuộc đời này. Nửa chừng xuân – một cái tên đẹp mà buồn, như thể cả mùa xuân đã ngừng lại giữa chừng, như thể thanh xuân chưa kịp chín đã héo tàn trong giấc mộng chưa thành.